شهرضا درگذرتاریخ
سابقه تاریخی شهرستان شهرضا
به احتمال زیاد بافت نخستین این شهر به پیش از اسلام برمی‌گردد. در دوران هخامنشیان و ساسانیان، به عنوان سرزمین‌‌های شمالی پارس دارای دشتهای سرسبز و خوش آب و هوا و دارای شکارگاه‌های بسیار به ویژه شکار گورخر بوده است و مرگ بهرام پادشاه ساسانی در باتلاقهای منتهی به باتلاق گاوخونی در مشرق شهرستان و به سبب شکار گورخر روی داده است. همچنین مرزهای طبیعی و استراتژیک شمالی پارس، منتهی به کوههای سخت‌گذر کلاه قاضی و لاشتر(گذرگاه اورچینی(اورچینه))، که از یکسو به باتلاق گاوخونی در شرق و از سوی دیگر به بالادست رود خروشان زاینده رود منتهی میگردد و عبور جاده شاهی از این گذرگاه حساسیت خاصی را در طول تاریخ به این منطقه داده است. در پایان دوره صفویه و در هنگام محاصره پایتخت توسط محمود افغان، قلعه بزرگ قمشه ضمن فرستادن ۱۰ هزار سوار تفنگدار به جهت کمک به سپاه شاه سلطان حسین برای نجات پایتخت از محاصره، به عنوان آخرین پایگاه مقاومت ایرانیان تا آخرین نفس جنگید، تمامی مردان جنگجو کشته شدند، قلعه تسخیر و با خاک یکسان شدو آنگاه تصرف اصفهان میسر گشت.وجود بزرگترین پادگان نظامی کشور، و بزرگترین زاغه‌های مهمات خاورمیانه در این شهرستان نشان از موقعیت استراتژیک و سوق الجیشی این شهرستان در مرکز کشور دارد.{ حجازی، سیدعلیرضا، سیمای شهرضا، قم، پارسیان، ۱۳۷۵}
به طوریکه از نوشته های تاریخی سنگ قبور قبرستان شهرضا که مربوط به سالهای ۱۴۲ تا ۹۶ هجری است بر میآید و نیز از قرائن و شواهد موجوده در نواحی اطراف مستفاد میگردد. شهرضا قبل از پیدایش اسلام به صورت قریهای در چهار ده فرسخی دارالیهود وجود داشته که دارای حصار و قلاع مستحکم و به نام قلعه سمیرم موجود بوده و بخش غربی آن سمیرم سفلی و بخش جنوبی سمیرم علیا نامیده میشده است و نیز به طوریکه در تاریخ عمومی ایران مشهود و مندرج است سلاطین آل مظفر در فاصله سالهای ۷۲۳ تا ۷۹۵ هجری در این حدود حکومت و فرمانروایی داشته اند و چنان که در کتاب حبیب السیر تعریف غیاث الدین خواند میر و کتاب فارس نامه تالیف حاج میرزا حسین حسینی شیرازی (۱۳۱۳ه .ق) مستور است امیر تیمور گورگانی در تاریخ دهم رجب سال ۶۹۵ جمیع افراد آل مظفر از صغیر و کبیر در قریه ماهیار ولایت قمشه قتل عام کرده است.
در کتاب بستان السیاحه تالیف حاج زین العابدین که بین سالهای ۱۲۴۱-۱۲۴۳ هجری تالیف کرده است راجع به قمشه و وجه تسمیه آن چنین می نویسد:« گویند که چون قوم شاه آن را آباد نمودند لهذا قومشهاش گفته اند قصبهای شهر مانند و بلده ایست خاطر پسند از توابع اصفهان نامش ممتاز و انگورش بامتیاز گویند قدیم الزمان شهری بوده است که آزاد خان افغان بعد از نادر شاه آن را خراب نموده و اکنون قریب ده هزار خانه در اوست و بیست قریه مضافات اوست».
در کتاب فارس نامه تالیف حاج میرزا حسین حسینی شیرازی راجع به شهرضا چنین می نویسد: «سال ۱۱۶۶ … آزاد خان به اصفهان آمده توقفی نکرده در عقب وکیل (کریم خان زند) به جانب فارس رفت و نواب وکیل به استقبال آزادخان شتافت و در نزدیکی قصبه قمشه تلاقی فریقین شده ….»
شهرضا در زمان اشکانیان و در دوره حکومت حاکم سمیرم این شهر یکی از قلاع سمیرم بوده است،که سام از نوادگان تیرداد در سمیرم حکم فرمایی می کرده است.
در اوایل سلسله ساسانی که بیشه زارها و دو رودخانه اطراف شهرضا خشکید مردم قنات هایی احداث کردند که در حال حاضر هم از قنات برای آبیاری زمین های مزروعی استفاده می کنند؛ که درآن زمان آب قنات را هم برای شرب و هم برای کشاورزی استفاده می کردند
از قرائن موجود مردم در آن زمان زردشتی مذهب بوداند که بعد از فتح ایران به دست مسلمانان، مردمان این قصبه با آغوش باز به دین اسلام گرویداند و در بعد از فتح اسلام در طول تاریخ سلسله های گوناگون از جمله آل زیار، دیلیمان، سلجوقیان و خوارزمشاهیان، ایلخانان و صفویان بر این شهرستان چیره شده و آن را در قلمرو خود قرار دادهاند که مابه مختصربه بررسی تاریخی شهرضا از دوره صفویه به بعد میکنیم.
در دوره صفوی شهر گسترش یافته و دارای هفت دروازه بود که هر دروازه مخصوص یک محله بوده است. در آن زمان هرمحله شهر قبرستان جداگانه داشته است. در زمان حمله افغانها شهر تا حدودی تخریب شده و در زمان قاجاریه مرمت یافته است. در زمان پهلوی این قصبه دارای بلدیه شده و حصارهای شهر در هم فرو ریخته و شهر به دو برابر آن زمان گسترش یافته.
شهر شهرضا به صورت قلعه ای دایره ای شکل با ۵ دروازه بوده که دور تا دور قلعه خندقی قرارداشته است. شهرضا دارای ۷ محله به نامهای: محله فضل آباد. محله اولیاء. محله باغ ملی. محله امیران. محله سرتخت و محله آقا.
چون خود شهر وروستاهای آن فارسی زبان هستند تاسیس شهررا بهدست امیران و لشگریان سلسله ساسانی بوده است. البته کسانی گفته اند که بنای شهر و علت وجودی آن کاروانسرا بوده و کسانی علت بنای شهر را به مرکز داد و ستد دانسته و گفته اند افراد از گوشه و کنار میآمدهاند و در اینجا داد و ستد میکرده اند.
البته بعضی به خاطر اینکه شهر به حالت دایره ای شکل بوده تاسیس و معماری آن را از اشکانیان می دانند.
تصویر شهر قمشه که در سال ۱۸۸۱ میلادی به وسیله مادام دیولافوا ترسیم گردیده است.