به طور کلی طراحی فرش به سه قسمت تقسیم می‌گردد:
۱- تاریخچه طراحی فرش ۲- اهمیت طرح و نقشه ۳- انواع نقشه و روش‌های طراحی فرش اصولاً به دو صورت با نقشه و بدون نقشه بافته می‌شود. فرش‌های بدون نقشه که معمولاً خاص ایلات و عشایر و برخی روستاها هستند، و براساس حافظه بافنده تولید می‌شوند و در مقایسه با بافته‌های شهری در رده پایین قرار دارند ولی دارای ارزش فرهنگی و سنتی خاص خود هستند. دسته دوم که بیشتر مورد نظر ماست فرش‌های کارگاهی یا شهری‌اند که دارای نقشه می‌باشد و براساس طرح‌هایی که ممکن است کلاسیک سنتی و یا تابلویی مُدرن باشند تهیه می‌شود. به هر حال اساس سازنده یک نقشه به ترتیب زیر است:
۱- طرح نقشه فرش معمولاَ براساس طراحی مشخص و معینی شکل می‌یابد که تا حدود زیادی تعیین کننده ارزش نهایی فرش است. طرح نقشه ممکن است بومی، سنتی و یاملهم از یک تصویر یا تابلو باشد که دارای چند گروه اصلی و تعدادی زیرگروه‌های فرعی به قرار زیر می‌باشند:
۱- نقشه آثار و ابنیه اسلامی (محرابی، کوفی,ستون دار محرابی) ۲- نقشه شاه‌عباسی (افشانی، لچک ترنج، درختی، جانوری کف ساده)
۳- نقشه اسلیمی (بندی شکسته، دهان اژدر، ترنجدار) ۴- نقشه درختی (جانوری، حیواندار، ترنجدار، گلدانی، لچک ترنج)
۵- نقشه قابی (لچک ترنج، سراسری) ۶- نقشه گلدانی (محرابی، ختایی، گُل بلبل، جوشقانی، تکراری)
۷- نقشه محرمات (قلمدانی، گل ریز، جوشقانی، کف ساده) ۸- نقشه هندسی (بندی قالی، ستاره، موازئیک جوشقانی)
۹- نقشه گُل فرنگ (دسته گل، گل و بلبل، لچک ترنجی) ۱۰- نقشه تلفیقی (بندی اسلیمی، دسته گل، ترنجی، لچک ترنج)
گروه‌های فوق نقشه‌هایی هستند که براساس طرح‌های سنتی ایرانی پی ریخته می‌شوند و هنوز ارزش هنری و اقتصادی خود را حفظ کرده‌اند. اصولاً در کیفیت دوگانه فرش (صنعت – هنر) بار هنری فرش بی شک از آن طراحی و نقش است که علی‌رغم تصور کلی در مورد بافت، دشوارترین مرحله قالیبافی است و ارزشی مطلق در فرش دارد و پسند اولیه مردم در خرید فرش براساس نقشه و رنگ است حتی در خرید فرش‌های گران‌قیمت که رجشمار فرش در آن دخالت دارد نقشه و رنگ اگر ارزشی بالاتر نداشته باشد حداقل با قیمت برابر است. این مسئله در مورد فرش‌های قدیمی و موزه‌ای نیز مصداق دارد.
۲- رنگ و نقطه در نقشه کشی
مسئله رنگ در ارکان نقشه‌کشی فرش است. طراح به کمپوزسیون اعتقاد کامل دارد. در طراحی سنتی استفاده از رنگ ابعاد محدودتری دارد.هنرمند سنتی باید از قدرت تخیل بی‌مانندی برخوردار باشد تا بتواند با استفاده از طرح‌ها و رنگ‌های سنتی آثار ارزشمندی بیافریند. همچنین در بسیاری از طرح‌های سنتی، فقط استفاده از رنگ است که تمایز این طرح‌ها را از یکدیگر آسان می‌سازد.
نقطه‌چین، تفکیک رنگ وسیله‌ای برای تسهیل انتقال طرح رنگ شده بر فرش است. اگرچه در طراحی مُدرن یا بافت تابلویی استفاده حداقل از نقطه‌گذاری را شامل می‌شود. ولی در هر حال مسئله نقطه‌چینی یکی از دشوارترین مراحل نقشه‌کشی فرش است که تا حدود زیادی به حفظ اصالت و ویژگی سنتی طرح کمک می‌کند.
نتیجه‌گیری کلی
آنچه در یک نقشه فرش می‌تواند اهمیت و ارزش واقعی به این کار بدهد به صورت زیر قابل دسته‌بندی است:
۱- زیبایی، اصالت و پختگی نقشه ۲- رنگ‌آمیزی و نقطه‌چینی ۳- طراحی صحیح نقشه به نحوی که به راحتی قابل پیاده شدن بر فرش باشد.
موارد فوق نمای کلی از هنر و صنعتی ارزشمند است که زمانی نه چندان دور به خاطر زیبایی و جذابیت طرح‌ها و بافته‌هایشان شهرتی جهانی داشته‌اند که علاوه بر زیبایی‌های بصری نمودار بسیار جامعی در مسیر تطورفرهنگ غنی و پُربار این نیزمی باشد.
نوشته:هنرمند ارجمند اکبر فردوسیان