نقش ماهی بر سفالینه های پیش از تاریخ ایران

چکیده

 

 بخش مهمی از سابقه نقوش تمدن های مختلف بر پیکره ی آثاری نهفته است که به عنوان اسنادی معتبر مورد مطالعه قرار می گیرند. بی شک یکی از این آثار سفالینه های جوامع مختلف است که خود از مهمترین منابع در این خصوص است. سفال و نقوش ثبت شده بر آن در ادوار تاریخی تمدن ایران یکی از این موارد است. مقاله ای که از نظر خواهید گذرانید به نقش ماهی بر پیکره های سفالین پیش از تاریخ ایران می پردازد.

 مقدمه :میلیون ها سال پیش از قدم گذاردن انسان بر زمین، هنگامی که بیشتر کره خاکی را آب فرا گرفته بود، اولین نشانه آغاز حیات یک مهره دار، موجودی به نام ماهی بود که از ازل نامش را با آب پیوند زدند. موجودی که با حرکات زیبایش بشر را از ابتدای تاریخ مفتون خویش ساخته است. موجودی که در دنیای اسرار آمیز عمق آب ها در دنیای خارج از فضای تنفس بشر زیست می کرد، در مایع زلالی که نیاز انسان، حیوان و گیاه به آن کاملاً آشکار بود. بنابر این دیری نپایید که این موجود به عنوان نمادی از آب با رمز باران و طراوت پیوند خورده و به دنبال آن رمزی از برکت و باروری گردید. در فلات تشنه ایران، هنرمندان آرزوی آب را با نماد ماهی بر کوزه ها نقش بستند، نقشی که یاد آور برکت و روزی است. افزون بر این نزد ایرانیان،‌ آب، باد، خاک، و آتش چهار عنصر مقدس هستند و ماهی در نقش نماد آب با ایزد بانوی آب ها آناهیتا همراه می گردد و به عنوان مظهری از برکت و باروری نقشی مقدس می یابد. در جایی با زرتشت همراه می گردد و به ترویج دین او می پردازد (Arzuh ماهی ) (۱)، و در دریای اسطوره ای فراخکرت (۲) نقش نگاهبان ریشه های درخت زندگی را بازی می کند (ماهی Kara )‌ (۳) بدین سان نقوش ماهی علاوه بر نقش تزیینی مفاهیمی سمبلیک می یابند که در جای جای ایران زمین و در ادوار مختلف بر اشیای گوناگون نقش می گردند در این میان سفالینه ها بستری مناسب برای این نقش شده و از هزاره های پیشین بر آثار سفالین ایران به چشم می خورند. برآنیم تا در این نوشتار به پاره ای از این نقوش اشاره کرده و در نوشتارهای آینده آن را دنبال کنیم.

 

 بیشترین نقوش ماهی که در دوره پیش از تاریخ ایران یافت شده است، در ارتباط با نقوش سفالینه است و بر اساس تپه های باستانی که آثاری از نقوش ماهی در آن ها یافت شده به بررسی آن ها می پردازیم. نقوش ماهی درآثار پیش از هزاره دوم ق.م نقوش ماهی در آثار تپه سیلک کاشان در بخش اعظم هزاره چارم هنرمندان در آغاز کار تمایل بیشتری نسبت به رئالیسم نشان می دادند اما به تدریج شروع به ساده کردن نقوش کردند. در این میان نقش ماهی با فرم دوکی شکل و ساده خود بر سفالینه های زیبای تپه سیلک نقش یافته است. با نقوشی به شکل پولک ماهی مواجه می شویم که قسمتی از سطح سفالینه را پوشانده است. بشر بسیار ی از نقوش را به صورت ناخود آگاه، نمادین ترسیم می کند، او آرزوها و خواست های خویش را به صورت های گوناگون از جمله اشکال موجودات بیان می کند. شاید بنا به این که ایران جزو مناطق خشک محسوب می شود، آدمی آرزوی آب و حتی تقدس آب را با نماد زیبای ماهی ترسیم می کرده است. ضمن آن که از علامات دیگری نیز برای آب استفاده کرده است. در بررسی نقوش سفالینه ها ، نقوش ماهی نسبت به نقوش سایر موجودات کمتر به چشم می خورد که احتمالاً چند دلیل داشته است، یکی مسئله استفاده های چند گانه بشر از سایر موجودات از جمله پوست، پر، استخوان و … که باعث شده است این حیوانات مورد توجه بیشتری قرار گیرد و مسئله دیگر، محل زندگی ماهیان است که نسبت به دیگر حیوانات کمتر در دسترس دید بوده اند. در ناحیه فارس که منطقه نسبتاً خشکی است، تپه های مختلفی دارد که سفالینه های منقوش فراوانی در آن ها یافت شده است که به طور مجزا به بررسی آن ها می پردازیم.

 

 الف) نقوش ماهی در سفالینه های تل باکون تل باکون یکی از تپه های باستانی منطقه فارس می باشد. در این تپه سفالینه های رنگینی یافت شده که دارای نقوش مختلفی است در این نقش، ماهی درفرمی بیضی شکل قرار گرفته است و اطراف آن خطوطی عمود بر هم رسم شده اند تصویر ماهی به صورت ساده نقش شده و دارای چهار باله است. این نوع سفالینه های منقوش منحصر به تل باکون نیست و در تمام ناحیه فارس یافت می شود و به دلیل شباهت فراوان آن ها می توان آن ها را به نام سفال تل باکون طبقه بندی کرد واحتمالاً از نظرقدمت متعلق به نیمه اول هزاره چهارم پیش ازمیلادمی باشند. ب) نقوش ماهی در سفالینه های تل شقا از دیگر مناطق خطه فارس که نقوش ماهی بر روی ظروف آن مشاهده شده است تل شقا می باشد. سفال مربوط به این تمدن مخصوص همین ناحیه است و جداره آن چندان ظریف نیست و در کوره خوب پخته نشده است. نقش این ظروف بیشتر از عالم حیوانات و نباتات الهام گرفته است. یکی دیگر از سفالینه های تل شقا که به نقش ماهی زینت یافته، تنگی است به شکل مرغ که برای مصرف آب ساخته شده و روی آن نقش ماهی مشاهده می گردد. تصویر کردن نقش ماهی با کاربرد ظرف در ارتباط است. در قسمت فوقانی ظرف دو ردیف شکل هندسی ترسیم شده و با خطوط متقاطع عمود برهم، اشکال مربع شکل یافته اند. ماهی با فرمی ساده تصویر شده و هنرمند به وسیله خطوطی متقاطع پولک ماهی ها را نشان داده است. دم و باله ماهی ها به خطوطی بسیار ساده تصویر شده اند و فرمی شاخه شاخه دارند. علاوه بر این، تصویر کلی ماهی ها به دلفین شباهت دارند و نیز جهت حرکت آن ها و فرم انحنای بدن آن ها، پرش ماهی ها را از میان آب تداعی می کند. ج) نقوش ماهی در سفالینه های منطقه تخت جمشید منطقه تخت جمشید از مناطق فارس می باشد. در این منطقه نیز با نقوشی از ماهی مواجه می شویم که مربوط به ۳۵۰۰ ق.م است. مناظر طبیعی از جمله نقش هایی است که بر روی ظروف این منطقه مشاهده می گردد، از جمله لیوانی در این ناحیه یافت شده که تصاویری از نقش کوه و دریا دارد. هنرمند کوه را به صورت مثلثی که با خطوط شطرنجی پوشانده شده تجسم کرده است. و پرندگان را بر روی این کوه ترسیم نموده است. برای ایجاد پرسپکتیو پرندگان نزدیک به قله را بزرگ تر و هر چه دورتر می شوند کوچک تر نمایش داده است د) نقوش ماهی در سفالینه های تپه ژالیان ظروف تپه ژالیان را بیشتر با ظروف شوش مقایسه می کنند و قدمت آن ها از اواسط هزاره سوم پیش از میلاد بیشتر نیست. این تپه در حدود شرقی فارس قرار دارد و به نظر می رسد که راه کاروان های بازرگانی بین بین النهرین و شوش و نواحی غربی هندوستان نیز بوده است ه)نقوش ماهی در سفالینه های استخر استخر با نام جدید تخت طاووس در منطقه فارس قرار دارد و ویرانه های آن در ۵ کیلومتری تخت جمشید پراکنده است. دراین منطقه تکه ای از سفال یافت شده که منقوش به تصویر ماهی است. هنرمند تصویر را با خطوط ساده ترسیم کرده است و برای نشان دادن پولک های ماهی از چند نقطه استفاده کرده است. طرز قرار گرفتن ماهی ها نیز با دیگر نقوش متفاوت است. و فرمی مثلث گونه به وجود آورده اند. نقوش ماهی ها در آثار شوش شوش (دشت سوزیانا) امتداد طبیعی منطقه بین النهرین است، از آغاز هزاره سوم ق.م در این ناحیه ایران مرکزیتی ایجاد شد و نخستین دولت متمدن نشأت گرفت. به نظر می رسد شهر شوش محل تلاقی دو تمدن بزرگ بوده است که در یکدیگر اثرات زیاد داشته اند. یکی تمدن بین النهرین جنوبی و دیگری تمدن فلات ایران و قابل توجه ترین اشیایی که در این محل پیدا شده است سفال هاش شوش می باشد. پی نوشت ۱ـ ماهی ارزوه: (Arzuh ) زرتشت هفت گفتگوی دینی برای تبلیغ در هفت جای دارد که یکی از این گفتگوها با پنج نوع جانور(ماهی ـ سمور سفید ـ سیمرغ ـ خرگوش و بز) است که نماد این جهان هستند. یکی از این جانوران ماهی ارزوه می باشد که به سروری انواع پنجگانه جانوارن گماشته شد و در تبلیغ دین نقش یافت. ۲ـ دریای فراخکرت: دریای فراخکرت در اوستا کانون گرد آمدن آب توصیف شده و یک سوم زمین را اشغال می کرد و از آن دو رودخانه به سمت شرق و غرب سرچشمه می گرفت و مرزهای جهان مسکون را تعیین می کرد. این رودخانه ها در مسیر خود به دور زمین پاکیزه می شدند. ۳ـ ماهی: Kara درخت همه تخمه (درخت سئین) مادر همه درخت هاست و در دریایی فراخکرت می رست، و سیمرغ بر فراز آن لانه داشت، این درخت دشمنانی داشت که نوعی قورباغه از جمله آنان می باشد که ریشه های این درخت اسطوره ای را می جود. ماهی Kara نقش نگهبان این درخت مقدس را بازی می کند. ۴ـ لوحه های پروتو ایلامی نوشته هایی هستند که در حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد در نواحی جنوبی بین النهرین معمول گردید.

منابع:فهرست منابع متن و تصویر ۱ ـ ایران از آغاز تا اسلام، ر. گیرشمن، ترجمه محمد معین،‌انتشارات علمی و فرهنگی، ۱۳۷۳ ۲ـ نقوش تزیینی در ایران زمین از کهن ترین ایام تا مادها، جلیل رضا پور، انتشارات فرهنگ و هنر، ۱۳۵۳ ۳ـ باستان شناسی ایران باستان، لوئی و آندنبرگ، ترجمه عیسی بهنام، انتشارات دانشگاه تهران، ۱۳۴۵ ۴ـ سفال، فیروز شاهرخ، تهران، ۱۳۴۵ ۵ـ باستان شناسی و هنر ایران، ظرف های سفالین ایلامی در ناحیه شرق فارس، پیردو میروشجی شماره ۷و۸ ، انتشارات وزارت فرهنگ و هنر، باستان و پاییز۱۳۵۰ ۶ـ اسطوره زندگی زرتشت، ژاله آموزگار، احمدتفضلی، انتشارات کتاب سرای بابل، بابل، ۱۳۷۰

منبع : فصلنامه تخصصی سفال و سرامیک،شماره یک