خراطی:
شیوه‌ای از تولید محصولات چوبی است که طی آن و توسط ابزار و وسایل مختلف و عمدتاً به وسیلهٔ دستگاه خراطی اشیایی نظیر قلیان، گهواره، پایهٔ آباژور و ظروف مختلف ساخته و پرداخته میشود.خراطی ساختن اشیا از چوب است که سابقه‌ای بسیار طولانی دارد. بقایای نقش برجسته‌های کاخ داریوش در تخت جمشید نشان می‌دهد که تخت و چهار پایه و عودسوز آن به شیوهٔ خراطی تهیه شده‌است.شاردن جهانگرد فرانسوی نیز تحت تاثیر مهارت خراطان ایران قرار گرفته و سخن گفته‌است. حرفه خراطی از هنرهای مکانیکی است که ایرانیان توانسته‌اند از آن به خوبی بهره برداری کنند.
خراطی چوب یکی از صنایع دستی سنتی ایران است که از زمانهای قدیم در این مرز و بوم رواج داشته و به طور معمول در مناطقی از کشور که چوب در آنجا بیشتر یافت میشود رایج است. در هنر خراطی اشیاء به صورت متقارن ساخته میشود اغلب از چوبهای نرم و اندکی مرطوب برای این کار استفاده می‌کنند. هنر خراطی از تراش و شکل بخشیدن به چوب در اثر حرکت دورانی دستگاه خراطی حاصل میشود. سابق بر این دستگاه خراطی مشتمل برچند ابزار دستی بود که از چوب ساخته و پرداخته می‌شد در حال حاضر این دستگاه علاوه بر تغییر شکل ظاهریش ازدو بازوی فلزی تشکیل شده‌است که با قرار گرفتن ومحکم شدن حجم چوبی میان آنها، وبا چرخش چوب حول یک محور کار و با استفاده از میله‌های فلزی (مغار))هر کدام درایجاد فرو رفتگی یا خراشیدگی خاصی استفاده می‌شوند(بر حجم چوبی، شکل مورد نظر را ایجاد می‌نمایند.
در خراطی چوب از دستگاه تراش افقی نسبت به تراش چوب استفاده می‌کنند. از جمله این اثارکه سابقهٔ تاریخی دارد، می توان به‌حجاری‌های تخت جمشیدنقوشی ازتخت وچهارپایه‌سلطنتی وعودسوزرا می‌توان نام برد. در هنر خراطی هرچه چوب فشرده‌تر ومحکم‌تر باشدمی توان به کارهای ظریف تر پرداخت وهمچنین دوام آن بیشتر میشود. یک نمونه‌ازانواع چوب خراطی می‌توان به چوب سپیدار اشاره کرد. وسیله کاران‌ها درقدیم چهارچوبی بود که رکاب داشت که سروته چوب رابه دهانه ان محکم کرده وتوسط کمانی چوب باحرکت دورانی حول محور خود می‌چرخد. امروزه‌این دستگاه برقی شده وکار خراطان تاحدودی راحت شده، نوع دیگر ابزار (مغار) است که‌سرآن شبیه ناخن می‌باشد. مغاربه چوبی که حول محور خود می‌چرخد، فشار وارد نموده تا شکل مورد نظررا خراطی کند.
ابزار کار صنعتگران:
شامل سوهان – چاقو – تیشه – مته ی دستی – چکش – گیره – سندان –اره – انبردست – چرخ سمباده و … است .
در حال حاضر در کارگاه ها از دستگاه های خراطی برقی نیز استفاده می شود.
محصولاتی که حاصل کار صنعتگران می باشد به صورت عصا، عصای تعلیمی ، می قلیان ، چوب سیگار، تنه ی قلیان ، وردنه و سایر اشیاء خراطی شده تجلی می نماید.
مناطقی از کشور که در آن ها صنعت خراطی رواج دارد عبارت است از:
۱- شهرستان ایرانشهر از توابع استان سیستان و بلوچستان که تعدادی کارگاه در آنجا وجود دارد و مواد اولیه ی مصرفی آن را چوب کهور که در بمپور به فراوانی یافت می شود ، تشکیل می دهد.
۲- در استان آذربایجان غربی و مرکز عمده ی خراطی شهرهای ارومیه و بخش بوکان از توابع شهرستان مهاباد می باشد.
۳- در استان کردستان ، شهرهای سنندج و بانه و سقز از مراکز خراطی محسوب می شود.
۴- در کرمان هم تعدادی کارگاه خراطی دایراست مخصوصاً عده یی از عشایر در این منطقه با وسایل ساده و ابتدایی مبادرت به تولید انواع کالاهای چوبی می نمایند.
۵- در شهرستان دزفول از استان خوزستان تعدادی کارگاه خراطی دایر و مشغول بکار است و جوب مورد مصرف دست اندرکاران آن نوعی چوب به نام جغ است که در باغات اطراف یافت می شود.
۶- در شهرستان رشت نیز تعدادی کارگاه خراطی چوب با استفاده از چرخ خراطی به تولید گلدان، کاسه و دیگر انواع محصولات چوبی مبادرت می نمایند.
۷- در شهرهای ساری – چالوس – و ساقی کلایه تعدادی کارگاه خصوصی به تولید انواع شمعدان، گلدان، شکلات خوری و زیر سیگاری مشغولند و ضمناً پایه میز و مبل و غیره را خراطی می کنند.
۸- در نطنز و حومه هم حدود ۱۰ کارگاه خراطی وجود دارد که تولیدات آن ها عمدتاً چوب میانه ی قلیان می باشد و چون دارای مصرف محلی نیست تماماً به تهران و قم به فروش می رسد و تنها در کارگاه این منطقه که هنوز به شیوه ی سنتی اداره می گردد با استفاده از چوب گردو و گلابی وسایلی از قبیل قندان و سایر ظروف مصرفی ساخته میشود.
۹- در شهرستان شهرضا هم چند کارگاه خراطی وجود دارد.که بیشتر تولیداتشان به اصفهان عرضه می گردد.
مراحل تولید در کارگاههای خراطی به قرار ذیل می باشد:
۱- انتخاب نوع چوب در ارتباط با کالای تولیدی
۲- برش چوب به وسیله ی اره ی نواری و رنده به اندازه ی مورد نیاز شیئی که ساخت آن مورد نظر است.
۳- بستن چوب بریده شده به دستگاه خراطی و گرد کردن آن و یا اصطلاحاً به صورت نیمه کاره درآوردن آن.
۴- در این مرحله چنانچه تولید کالائی توخالی مورد نظر باشد، کار نیمه کاره را به وسیله سه نظام به دستگاه خراطی بسته و توی آنرا خالی می کنند.
۵- مرحله پنجم تکمیل کار نیمه کاره و پرداخت قسمت خارجی آن توسط سمباده می باشد و بعد از آن محصول را کیلرکاری نموده و به بازار عرضه می کنند.
منابع تأمین چوب در کارگاههای خراطی بیشتر باغهای اطراف شهرها و یا جنگل می باشد.
در استان گیلان بیشتر کارهای تولیدی شامل انواع شکلات خوری، گلدان، قندان ، آجیل خوری ، عصا و …. می باشد.
تولیدات ارومیه بیشتر زاویه دار می باشد و اقسام شکلات خوری ، پایه آباژور و رحل قرآن و … را شامل می شود. دزفول کارهایش شبیه گیلان است و چیزهای دیگری مثل قلیان ، سرقلیان و مشابه آن تولید میشود. تولیدات کردستان نیز نقریباً شبیه ارومیه می باشد.
هنرمند گرامی محمد حسین بکطاش
آقای محمد حسین بکطاش در سال۱۳۳۷در شهرضا متولد شد.از سال ۱۳۴۷در کنار درس خواندن ,در کنار پدر هنر خراطی را آموزش دید.به علت علاقه وافر به این هنر در تلاش برای بهتر کردن کار خود به جاهای دیگر عرضه کننده این هنر نیز سر می زد. و در کنار هنر خراطی ,هنر مشبک را نیز از راه تحقیق وبررسی آموزش دید.آقای بکتاش در مقطع کاردانی الکتروتکنیک در سال۱۳۵۷ فارغ التحصیل شد. ایشان از سال۱۳۶۵ به صورت حرفه ای وارد عرصه هنر خراطی ومشبک سازی شدوتاکنون در این رشته هنری مشغول به فعالیت هست.درادامه باید گفت که هنر خراطی هفت نسل است که در خانواده آقای محمد حسین بکطاش سینه به سینه به ارث رسیده است.
نویسنده:عمادالدین منصف