آسیاب شاه
مقدمه:
آسیاب آبی
این نوع آسیاب در مناطق خشک ایران به روی قنات ساخته می شود. تنوره آسیاب معمولا در عمق زمین کنده می شود، که حجم آن بستگی به میزان آب قنات و کار آسیاب دارد. مقدار آبی که از بالا به تنوره می ریزد و در آن جمع می گردد، فشار حاصله از آن سنگ آسیاب را به حرکت در می آورد.
با استفاده از انرژی جنبشی آب، انرژی لازم جهت برخی تاسیسات هیدرولیکی چون آسیاب فراهم می شود. این گونه آسیاب ها در زمان پر آبی حجم زیادی از آرد مصرفی منطقه را تامین می کرد و گاها این حجم تولیدی آرد بیشتر از مصرف یک منطقه بوده و چند منطقه را نیز تامین می کرد.
ایجاد آسیاب در روی قنات این امکان را می داده که بخشی و یا تمامی مخارج نگهداری، تعمیر و لایروبی قنات تامین گردد و صاحبان قنات مجبور به پرداخت نفقه نشوند. این یکی از علل عمده و شاید عمده ترین دلیل ایجاد آسیاب در روی قنات ها بوده است. حتی برخی از صاحبان آسیاب در گذشته، فقط با درآمد آسیاب قنات جدیدی حفر کرده اند.
در گذشته بسیاری از مقنی ها به جای مزد خود حواله آرد از آسیاب دریافت می کرده اند. و حتی زمانی که پول احتیاج داشتند این حواله ها را می فروختند.
حفر آسیاب گاهی برای آبرسانی جنبه تکنیکی داشته است و حفر آن اجباری بوده است بدین معنی که گاهی مظهر قناتی در دهی بوده است. شخص و یا اشخاصی قنات یا بخشی از قنات را خریداری می کرده اند و می خواسته اند آب را به زمینی که در پایین دست زمین های اولیه قرار داشته است برسانند بهترین راه این بوده است که آسیابی ایجاد کنند آب را به تنوره آسیاب بدهند و از تنوره تا محل جدید دالان های زیرزمینی حفر کنند. در حقیقت در اینجا تنوره آسیاب نقش مادر چاه بخش جدید را ایفا می کند.
گاه حفر آسیاب جنبه حقوقی داشته است. بدین معنی که مردم دهی می خواسته اند قناتی ایجاد کنند که اجبارا می بایست چاه های قنات را در زمین های دهی دیگر حفر کنند. این مردم به شرطی رضایت می داده اند که چاه ها در روی زمین های آنها حفر شود که آسیابی برای آنها ساخته شود. در حقیقت ایجاد آسیاب حق عبور بوده، البته در بیشتر موارد همان مسیر چاه ها خریداری می شده است.
بنا بر اظهار برخی از افراد محلی و مقنی ها ایجاد برخی از آسیاب ها فقط به علل انسانی و نیاز مبرم یک منطقه به آسیاب بوده است. در حقیقت عمل ایجاد آسیاب به عنوان کاری نیک و خیر تلقی و باعث می شده صدها زن از آرد کردن گندم با دست رها شوند.
مسلما نتایجی اقتصادی نیز در پی این عمل خیر پدیدار می شده است. باید توجه داشت که با ایجاد یک آسیاب آبی کوچک چه نیروی انسانی از آرد کردن گندم با دست فارغ می شده است. این نیرو می توانسته در سایر بخش ها مشغول به کار شود.
تحقیقات اولیه نشان می دهد که برخی از دهات یزد پس از ایجاد آسیاب آبی، پارچه بافی، زیلوبافی و کارهای دستی رونق بیشتری یافته است.
یکی دیگر از نتایج ایجاد آسیاب آبی تحول است که در تقسیم کار از نظر جنس بین زن و مرد پدید می آید. کار کردن با آسیاب دستی کاری است زنانه و مختص به زن ها، و مردها در آن نقش چندانی نداشته اند. حتی در برخی دهات کار کردن مردها با آسیاب دستی عملی زشت تلقی و دور از شان مردان محسوب می شده است. لکن وقتی در دهی آسیاب آبی ساخته می شد، کار معکوس می گردید و دیگر زن ها نقش چندانی در آرد کردن گندم خانواده نداشتند و معمولا مردها عهده دار حمل کیسه های گندم به آسیاب و آرد به خانه بودند و حتی اگر زنان این کار را می کردند دلیل بر بی همتی و بی غیرتی مردها و یا پسران ایشان بود.
بدین ترتیب با ساخته شدن آسیاب آبی نه تنها یک سنت شکسته می شد بلکه بخشی از نیروی کار زن ها آزاد می گردید که معمولا در صنایع دستی به کار گرفته می شد. در عوض مردها که نیروی کار اضافی آنها به هدر می رفت عهده دار وظیفه ای جدید ولو اندک در خانه می شدند.
ایجاد آسیاب آبی بیشتر متعلق به دورانی است که مبادلات بسیار کم وجود داشته است و بخشی از سهم آرد آسیاب حواله مقنی هایی که در روی قنات کار می کرده اند بوده است. امروزه که مقنی ها اجرت خود را به صورت نقدی طلب می کنند و مزد آنها بین ۲۵۰ تا ۳۵۰ تومان در روز است. دیگر سهم آرد آسیاب کفاف مخارخ تعمیر قنات را نمی کند. بدین طریق آسیاب ها یکی از عمده ترین علل وجودی خود را از دست داده اند.
با خراجی و از کار افتادن آسیاب های کوچک روستایی و به کارگیری آسیاب های دیزلی و الکتریکی در شهرها وابستگی روستاها به شهرها و شهرک ها افزایش می یابد. امروز ما شاهد آن هستیم که روستاهای کوچک دور افتاده به طرق مختلف وابسته به شهرها می شوند و استقلال معیشتی خود را از دست می دهند. آسیاب های کوچک آبی نه تنها بخشی از نیازهای جامعه روستایی را تامین می کردند بلکه در بالا بردن سطح استقلال معیشتی روستاها از شهرها سهم بسزایی داشته اند. هم اکنون اکثر روستاها حتی در صورتی که قادر به تولید گندم مورد نیاز خود باشند از نظر تهیه آرد وابسته به شهرها شده اند و از این به بعد نیز استقلال خود را از دست می دهند.
تجربه به ما نشان داده است که حتی آسیاب های کوچک دیزلی و الکتریکی که در بعضی روستاها جایگزین آسیاب های آبی شده اند بعد از چند سال قدرت رقابت خود را با آسیاب های بزرگ شهری از دست داده اند و تعطیل شده اند. دنیای مصرفی امروزی چیزهای کوچک را دوست ندارد. اگر در یک بعد وسیع تر به قضیه نگاه کنیم و کلا به آسیاب های آبی اعم از آسیاب های قنوات و یا رودخانه ای توجه کنیم متوجه می شویم که یکی از علل (یکی از ده ها علت) کاهش تولید گندم در برخی از دهات خرابی و از کار افتادگی آسیاب آنهاست.
زیرا برخی از روستاییان ترجیح می دهند، آرد مصرفی خود را یکسره از شهر خریداری کنند. تا این که یک دفعه کیسه های گندم را به شهر حمل کنند و بار دیگر آرد را به روستا. در روستاهای یزد این مساله یکی از ده ها علت کاهش تولید گندم است.
هر چند که آسیاب ها در حال از کار افتادن هستند اما تکنیک آنها در سیستم قنات هایی که آسیاب در روی آنها وجود دارد، مورد لزوم است. اما به جای این که آب به تنوره آسیاب داده شود به چاهدان آسیاب یا چاهی که کنار تنوره است داده می شود تا آب را به دالان های زیرین برساند.
در هر صورت بسیاری از این آسیاب ها و به ویژه آنها که در روی قنات های یزد قرار دارند از نظر تکنیکی و عمق تنوره و حتی خرد کردن آرد در سطح بالایی قرار دارند. برخی از این آسیاب ها مثل آسیاب دو سنگه و آسیاب سنگ سیاه که تنوره آنها در اعماق ۴۰ تا ۵۰ متری زمین قرار دارند، از شاهکارهای تکنیکی و هنری تمدن ایرانی اسلامی هستند. جا دارد که هم اکنون که به علل مختلف قنات ها در حال خشک شدن هستند و آسیاب ها در حال از کار افتادن، برخی از آنها از طرف ادارات ذیربط به عنوان آثار باستانی مورد حمایت قرار گرفته و در حفظ و نگهداری آنها کوشش شود.
در شهرستان شهرضاچندین آسیاب آبی وجود داشت که همگی مخروبه وبه ورطه نابودی رفته اندودر چندمورد نیمه تخریب اند یکی از این آسیاب ها در راه روستای اسفه که یکی از بزرگترین آسیاب های آبی شهرستان است وبه آسیاب شاه معروف بوده. این آسیاب را به اوایل دوران قاجارنسبت داداند.امیداست به همت خیرین دوستدار میراث فرهنگی این اثر که یکی ازصدهانشان از هویت فرهنگی شهرستان است رامرمت وبازسازی کنند.
نوشته:عمادالدین منصف