برج های کبوتر (کبوتر خان)
تعریف کبوتر: پرنده‌ای است منزوی که چند قسمت از آن اهلی می‌باشد و کمتر و کبتر را به تازی حمام گویند (فرهنگ نفیسی) این پرنده در همه جا جز نواحی بسیار سرد زندگی می‌کند.
کبوتر (به فتح اول و نیز به کسر اول و فتح چهارم) «کبود» (آبی) کفتر، کبوک، در هندی باستان kapota(کبوتر خاکستری)، پهلویkapotar ، ارمنی (کبود) kapolt، افغانی kewuik، kavok kotir، بلوچی keutor kavntarخوانده می‌شود.
کبوتر در دین و هنر نماد صلح و آرامش دارد. مشهورترین کبوتران جهان کبوتران ونیز ایتالیا هستند. انواع کبوتر عبارتند از: ۱ـ کبوتر حرم ۲ـ کبوتر شلواری یا پرپا ۳ـ کبوتر نامه‌‌بر ۴ـ کبوتر یاهو ۵ـ کبوتر سفید ۶ـ کبوتر طوقی ۷ـ کبوتر صحرایی (چاهی)
کبوترخانه: برج کبوتر یا کبوترهای یا کبوترخانه محلی است که کبوتر در آن آشیانه می‌سازد. کبوترخانه‌ها به نام برجهای کبوتر، ورده، برج حمام و کفترخان نیز خوانده شده‌اند..
برج کبوتر چنین تعریف شده است: در ایران رسم است که عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا سازند و آن خاصه برای کبوتران است موسوم به برج کبوتر، چون پنجال کبوتران به کار رنگرزان می‌آید و محصول کار برج کبوتر در سرکار شاهی ضبط می‌شود..
در فرهنگ مهرازی آمده: کبوترخانه: کبوترخان. برج کبوتر ساختمانی بیشتر گِردبسته (برج مانند) که در دیوارهای درونی آن روزن‌هایی با آجرکاری درآورده شده تا کبوتران بتوانند در آنها لانه بکنند. از این ساختمانها که بیشتر در زمینهای کشاورزی پیرامون اِسپهان (اصفهان) دیده می‌شود برای گردآوری سرگین کبوتران که کود خاک می‌شوند بهره می‌برند.
پیشینه تاریخی
پیشنه کبوترخانه‌ها هنوز روشن نیست و اینکه نخستین کبوترخانه به عنوان یک کارخانه کودسازی در چه تاریخ و در چه مکانی از جهان ابداع شده است. اما شواهدی در دست است که بر اساس این مدارک و شواهد موجود کبوترخانه‌ها در قرن چهارم هجری وجود داشته و ساخته می‌شده‌اند. البته شایان ذکر است که ساخت این بناها قبل از قرن چهارم هجری آغاز شده بود لیکن بر اساس مدارک موجود پیشینه آنها برای ما ۱۲۰۰ ـ ۱۱۰۰ سال پیش می‌باشد. که در منابع زیر می‌توان به آن دسترسی پیدا کرد. ۱- کبوتر خانه در فرهنگ لغات فارسی ۲- کبوترخانه در متون ادبی و اشعار ۳- کبوترخانه در متون تاریخی ۴- کبوترخانه در آثار سیاحان غیر ایرانی ۵- کبوترخانه در متون تاریخی کشاورزی و تاریخچه جغرافیایی.
در غیات‌اللغات چنین آمده: در ایران رسم است که عمارت بلند چشمه چشمه در صحرا سازند و آن خاصه برای کبوتران است. در لغت نامه دهخدا برج کبوتر را محل فرود آمدن کبوتران نامه بر و کبوترخانه معرفی کرده است. در اشعار شاعرانی مانند منجیک ترمذی (نیمه دوم قرن چهارده) و خاقانی شروانی، نظامی و مولوی می‌توان واژه کبوترخانه را دید و این خود نشانه وجود این بناها در آشنایی مستقیم با آنها و یا حداقل آشنایی غیر مستقیم می‌باشد.
مورخان و سیاحان غیرایرانی نیز در مورد کبوترخانه‌ها مطالبی را ذکر نموده‌اند چرا که این بناها همواره باعث شگفتی و تحسین آنها شده است. تعداد زیادی از سیاهان، که از زمان صفویه به بعد به اصفهان آمده‌اند. در نوشته‌های خود از کبوترخانه‌ها یاد کرده و در مورد مشخصات، محل، تعداد و ویژگیهای آنها صحبت کرده‌اند و بعضاً آنها را طراحی کرده‌اند.
کهن ترین سفرنامه‌ای که در آن از برجهای کبوتر اصفهان یاد شده است. سفرنامه ابن بطوطه است. ابن بطوطه در اوایل قرن هشتم هجری از برجهای کبوتر در مسیر اصفهان صحبت کرده است که در وسط باغها قرار دارند.
حدود دو قرن بعد (شاردن فرانسوی) با دقت فراوانی به موضوع کبوترخانه‌های ایرانی می‌پردازد. او یک جلد از ده جلد سیاحتنامه خود را به اصفهان پایتخت آن روز ایران اختصاص داده است و همان طور که خود گفته اصفهان را بهتر از پاریس می‌شناخته است. او درباره کبوترخانه‌های ایران می‌نویسد: «من عقیده دارم که ایران مملکتی است که بهترین کبوترخانه‌های جهان در آنجا ساخته می‌شود. همه اینها برای به دست آوردن کود ساخته شده است و نه برای پرورش و تغذیه کبوتران». او می‌نویسد: «ایرانیان، فضله این پرنده را «چلغوز» می‌نامند که به معنی محرک و مقوی است که میوه‌های پررنگ و بو و خوشمزه ایران و اصفهان مدیون این کبوترخانه‌هاست». دارند، نبود
اوژن فلاندن می‌نویسد: «مابین جلفا و خرابه‌ها، چندین برج کبوتر یافت می‌شود. این برجها انسان را به خود جلب می‌کند… خیلی بزرگ، محکم و قشنگند».
الیزابت بیزلی جهانگرد انگلیسی می‌گوید: «احتمال دارد پیشنهاد ساخت این برجها به وسیله معماران ارمنی جلفای آذربایجان به شاه عباس داده شده باشد».
کبوترخانه‌ها چنان پر اهمیت بودند که در دوران صفویه نه تنها امتیاز ساختن آنها به بیگانگان که حتی به ایرانیان غیرشیعه نیز داده نمی‌شد.
ساختار معماری
ماده اصلی ساختمان برجهای کبوتر خشت خام بوده که روی آنرا با گل اندود می‌کرده‌اند. طرح معماری بنا بنحوی بوده که حداکثر تعداد لانه‌های کبوتر با حداقل مواد و مصالح ساخته می‌شده است و عمارتی بلند و میان تهی اما محکم و فشرده پدید می‌آورده است.
فرم ظاهری کبوترخانه‌ها در مناطق مختلف استانی متفاوت است بطور کلی می‌توان گفت که برجهای شهری و نواحی شمال و شرق و جنوب استان عمدتاً بر پایه طرحی مدور با ارتفاع و تزئینات مشکب متغییر ساخته می‌شده‌اند. اما چنانچه از منطقه فریدن بگذریم و به خوانسار و گلپایگان برسیم شاهد برجهای عظیم مکعب شکل خواهیم بود که در ابعاد متفاوت بصورت مجتمع یا پراکنده در کشتزارها سر برافراشته‌اند.
از اینگونه کبوترخانه‌ها می‌توان از چهار برج سالم روستای وسیت در ۵ کیلومتری خوانسار روبروی برجهای کبوتران و آدگون و صحرای دارمیان را نیز می‌توان در این دسته برشمرد. مشخصات فیزیکی ارتفاع برجها معمولا متفاوت است و به ۱۰ تا ۲۰ متر و قطرشان از ۵ تا ۱۰ متر می‌رسد. ساختمان داخلی آنها بنحوی طراحی شده که دارای حداکثر لانه کبوتر باشد در یک برج بزرگ تعداد ۵۰۰۰ لانه شمارش گردید و ابعاد هر لانه ۳۰×۲۵× ۲۰سانتیمتر بود.
انواع کبوتر خانه
برجها را می‌توان بر حسب موقعیت قرارگیری و ابعاد و اندازه به ۳ دسته تقسیم کرد: ۱- نوع استانداردی که در اطراف اصفهان واقع شده‌اند و هنوز پابرجا هستند ۲- نوع دوم که با فاصله‌ای از خانه‌های مسکونی ساخته شده‌اند ظرفیت و ابعادشان نسبت به نوع اول کمتر است. ۳- نوع سوم که مستطیل شکل است و در اطراف گلپایگان در ۱۸۰ کیلومتری شمال غربی اصفهان یافت می‌شود. (در اطراف کابل برجهای نوع سوم یافت نشده) ارزش برجهای شخصی بخاطر نگهداری بهتر، بیشتر از برجهای مشترک یا عمومی می‌باشد.
کبوترخانه‌ها را از لحاظ شکل و نوع هم می‌توان به سه دسته کلی تقسیم نمود که عبارتند از ۱- کبوترخانه‌های استوانه‌ای ۲- کبوترخانه‌های مکعبی ۳- کبوترخانه‌های چندقول (صندوقه‌ای)
۱-کبوترخانه‌های استوانه‌ای: این برجها به تعداد زیادی در مناطق مختلف استان اصفهان وجود دارند. از جمله در اصفهان، گورن، شهرضا، نجف‌آباد، تهدریجان و برجها از یک استوانه خارجی تشکیل شده‌اند که برای پایداری بیشتر متمایل ساخته شده‌اند (سطح مقطع بالای برج کمتر از سطح مقطع پایین برج می‌باشد) و از داخل بوسیله تکیه‌گاههایی به استوانه داخلی متصل گشته‌اند. استوانه داخلی تقریبا به اندازه ۲/۱ تا ۵/۱ برابر استوانه خارجی ارتفاع پیدا می‌کند. ارتفاع کل این برجها ۱۱ تا ۱۶ متر، قطر آنها ۸ تا ۱۵ متر وضخامت آنها ۸/۰ تا ۵/۱ متر می‌باشد.
استوانه اصلی (خارجی) در جهت عمودی توسط راهروهایی به چند طبقه (تا ۳ طبقه) تقسیم می‌شود. یک راه‌پله دوار راهروها را به هم متصل می‌کند. ادامه این راه‌پله به بام کبوترخانه‌ها، منتهی می‌شود. راهروها بر روی طاقهای هلالی و گنبدهای نعلبکی شکل قرار گرفته‌اند پوشش سقف کبوترخانه‌گنبدی شکل می‌باشد. گنبدها سوراخ شده‌اند تا پرندگان بتوانند به پایین، بالا و خارج کبوترخانه‌پرواز کنند. کبوترها از مقطع استوانه‌های کوچک گنبددار، فلفل‌دانه‌ها (با سوراخهایی در بدنه استوانه کوچک نه در سقف آن)
که در سطح بام با آجر چینی خانه زنبوری بنا شده وارد می‌شوند یکی از اینها (برجهای کوچک) بر روی استوانه داخلی سوار است و بقیه حلقه‌وار روی بام استوانه‌ای خارج قرار گرفته‌اند. تعداد آنها بستگی به پلان برج دارد.
دو برج هزار جریب (اصفهان، خ آزادگان و کوی دانشگاه) که مربوط به زمان صفویه می‌باشند. دارای یک دیوار موجدار خارجی هستند که پایداری این برجهای بزرگ را بدون اضافه نمودن ضخامت دیوار افزایش می‌دهد. این دو برج مجموعه‌ای از ۸ استوانه کوچک در اطراف یک استوانه بزرگ مرکزی می‌باشند. در نتیجه سطح خارجی و تعداد ورودیها زیاد شده‌اند.
فضای شگفت‌آور داخل برجها از تکرار سوراخهای کبوترخانه ۲۵×۱۶×۱۶ روی دیوار عمودی، اعم از اینکه در پلان انحنا داشته و یا نداشته باشد، یا نشیمنگاه گلی آن بوجود می‌آید. هر یک از نشیمنگاههای گلی بصورت هرمی غیر متقارن با چهار وجه غیر مساوی ساخته شده است که قاعده مربع شکل آن به سطح عمودی زیر سوراخ چسبانده شده است.
تزئینات خارجی بستگی به اندازه برج دارد ولی حتی در چشمگیرترین انواع آن، احتمالا دو عمل راه دادن کبوترها به داخل و ممانعت از ورود مارها مد نظر بوده است. نوارهای اندود گچ که گاهی با آهک با گل اخری رنگ شده‌اند برای این منظور می‌باشند زیرا ممکن است مارها روی دیوار استوانه خارج با استفاده از سطح زیر کاهگل به بالا بخزند قطاربندی‌های آجری و گچ‌بریهای زیر آن علاوه بر ایجاد پوشش تزئین روی دیوار پیش‌آمدگی‌هایی بوجود آورده‌اند که مارها غالباً نمی‌توانند از آنها عبور کنند.
بطور کلی آجرکاری خانه‌خانه‌ای‌که کبوترها اجازه ورود از طریق برجکهای گنبددار را می‌دهد خود یک عامل تزئینی است و معمولاً دور تا دور استوانه خارجی و داخلی بصورت نرده‌ای ساخته شده و محلی برای نشستن پرندگان می‌باشد کنگره‌هایی مشبک دور برج نیز یکی از اجزاء تزئینی می‌باشد لانه‌های کبوتران بصورت شطرنجی می‌باشد. (برای لانه‌سازی
کبوترخانه‌های مکعبی: کبوترخانه‌های مکعبی دارای پلان مستطیل شکل هستند که در مواردی بصورت دوقلو ساخته شده‌اند. این کبوترخانه‌ها کلاً ساده‌تر از کبوترخانه‌های استوانه‌ای بوده و دارای ۱۲ تا ۱۷ متر طول ۴ تا ۸ متر عرض و ۸ تا۱۰ متر ارتفاع می‌باشند.
کبوترخانه‌های مکعبی که عمدتا در گلپایگان، خوانسار و خمین قرار دارند. شبیه یک اتاق بزرگ هستند. که در بدنه داخلی آن لانه کبوترها ساخته شده است. کبوترخانه‌های مذکور برخلاف سایر کبوترخانه‌ها فاقد نشیمنگاه جلوی لانه کبوتران هستند.
برای ایجاد محلی جهت نشستن کبوتران از چوبهای کلاف که دو دیوار طولی را به هم متصل کرده‌اند استفاده می‌شود یعنی کبوتران روی چوبهای کلاف بین رو دیوار طولی می‌نشینند. ضخامت دیوارها ۸۰ سانتیمتر تا یک متر می‌باشد. کبوترخانه‌های مکعبی دارای دو دریچه می‌باشند، یکی در بالا روی بدنه کبوترخانه و یکی در پایین در بالایی به منظور بازرسی، برف روبی، ورود جهت جمع‌آوری کود و در مواردی همچون زمستانهای سخت جهت رساندن دانه به کبوترها می‌باشد. دریچه‌های پائین به منظور جمع‌آوری کودهای تولید شده تعبیه شده که مانند همه کبوترخانه‌های دیگر با گل یا گچ و آجر و سنگ بسته و مهر می‌شود.
تفاوت برجهای استوانه ای با مکعبی
برجهای استوانه‌ای برای مناطق گرم و برجهای مکعبی مخصوص مناطق سردسیر است. در کبوترخانه‌های مکعبی برخلاف برجهای کبوتر استوانه‌ای، روی بام برجکهای ورد و خروج کبوتر وجود ندارد و ورود و خروج کبوترها از بدنه برج صورت می‌گیرد. برای نیل به این منظور در قسمتهای بالایی بدنه برج استوانه‌های کوچک سفالی قرار داده شده است و کبوتران از طریق سوراخ این تنپوشه‌ها به کبوترخان رفت و آمد می‌کنند.
برای تسهیل در ورود و خروج کبوتران در بدنه خارجی برج چوبهایی نزدیک تنپوشه‌ها تعبیه شده است. کبوترها ابتدا روی آنها نشسته و سپس از طریق سوراخهای تنپوشه وارد کبوترخانه می شود.
در اینگونه کبوترخانه‌ها برای افزایش استحکام کبوترخانه دو دیوار طولی را که بیشتر در معرض خرابی حاصل از نیروی وارده هستند. توسط نیروهای چوبی بصورت عرضی کلاف کشی کرده و دو دیوار را در نقاط متعددی به هم متصل نموده‌اند.
در کبوترخانه‌های مذکور بر خلاف برجهای کبوتر استوانه‌ای ورودی کبوتران از جدارهای اطراف است نه از برجکهای سقفی (برجهای مکعبی ورودی از بالا ندارد). در کمر برج یک نوار به ضخامت حدوداً یک متر از جنس گچ با آهک و گل اخری کشده شده است که هم از بالا رفتن مارها جلوگیر می‌کند و هم جنبه تزئینی دارد. گوشه‌های بیرونی برجها انحنا دارد که گچ اندود است، در این مورد نیز مسئله تزئین و حفاظت مد نظر بوده است. نماکاریهای مشبک در بدنه خارجی و کنگره‌های بالای برجها جنبه تزئینی دارد. نصب شاخ قوچ به بدنه برج هم جنبه تزئینی داشته و هم بر اساس اعتقادات محلی برای جلوگیری از چشم زخم می‌باشد. لانه‌های کبوتران در کبوترخانه‌های مکعبی همانند کبوترخانه‌های استوانه‌ای بصورت یک در میان و شطرنجی می‌باشد.
قسمتهای بیرونی برج کبوتر مکعبی عبارتند از: ۱- دریچه برف روبی ۲- نوار بیرونی برای جلوگیری از عبور مارها ۳- سوراخهای تنپوشه‌ها برای ورود کبوترها ۴- کنگره‌های بالای کبوترخان ۵- دربی برای خارج کردن کود کبوتران ۶- تیرک چوبی برای نشستن کبوترها ۷- نوار گچی (تزئینی ـ حفاظتی)
کبوترخانه‌های چند قلو: برجهای چند قلو در روستای اخگر، سهرو و فیروزان در منطقه دلیجان وجود دارند. کبوترخانه‌های چند قلو از چند استوانه (کندو) تشکیل شده‌اند که روی فضای بین هر چند استوانه یک استوانه کوچکتر در بالا قرار گرفته است. برجهای فوق‌الذکر بصورت ۴، ۸ ،۱۰ و۱۲ قلو بوده و قطر هر کندو حدود ۵/۲ متر و ارتفاع برج حدود ۱۰ متر می‌باشد.
در کبوترخانه‌های چند قلو کندوهای مجزا توسط دیوارهایی در طول و عرض کبوترخانه به هم متصل شده‌اند و مجموعاً یک کبوترخانه را ایجاد می‌کند. برخلاف کبوترخانه‌های استوانه‌ای، سطح مقطع هر استوانه این کبوترخانه‌ها در ارتفاع ثابت می‌باشد و فقط در بالا از جایی که پوشش گنبدی استوانه‌ها شروع می‌شود. سطح مقطع مقداری افزایش می‌یابد (برخلاف کبوترخانه‌های استوانه‌ای که سطح مقطع در بالا کاهش می‌یابد)
ضخامت دیواره کبوترخانه‌های چند قلو با احتساب ۲ سانتیمتر اندود کاهگل ۲۶ سانتیمتر می‌باشد در صورتی که در کبوترخانه‌های معکبی و استوانه‌ای این ضخامت ۸۰ الی ۱۵۰ سانتیمتر است. این موضوع بیانگر سبکی چشم‌گیر کبوترخانه‌های چندقلو و صرفه‌جویی قابل ملاحظه‌ای در مصالح می‌باشد.
کندوها توسط کلافهای چوبی (کشهای چوبی) در میانه و بالای برج در دو جهت طولی و عرضی به هم دوخته شده‌اند. استوانه‌های کوچک بالایی که روی فضای بین هر چهار کندو قرار گرفته‌اند توسط کشهای مشابه کشهای گفته شده به هم دوخته شده‌اند. همچنین در مقاطعی درون دیواره‌های بین کندوها از کلاف چوبی به منظور اتصال بیشتر استفاده شده است. درون کندوها لانه‌های کبوتران قرار دارد.
برخلاف کبوترخانه‌های دیگر که لانه‌ها بصورت یک در میان و شطرنجی هستند در این کبوترخانه‌ها لانه‌ها پهلوی یکدیگر قرار گرفته‌اند. لانه‌ها با ابعاد ۲۴× ۱۶×۲۰ سانتیمتر هستند در جلوی هر لانه یک نشیمنگاه هرمی از جنس کاهگل ساخته شده است که برای کبوترها محل نشستن جلوی لانه را فراهم می‌کند. آن سمت از بدنه خارجی هر کندو که دیواره راهروی میانی کبوترخانه را تشکیل می‌دهد فاقد لانه کبوتر می‌باشد. لیکن دیواره‌های اتصال بین کندوها در داخل کبوترخانه دارای لانه می‌باشند..
برجهای فوق‌الذکر دارای یک ورودی هستند که همانند انواع دیگر کبوترخانه‌ها با سنگ و خشت و گل بسته و مهر می‌شود. هر یک از کندوها نیز دارای یک ورودی کوچک می‌باشند (این ورودیها همیشه بازند) از طریق ورودی‌های کوچک به داخل کندوها رفته و کودها را خارج می کنند و سپس از طریق ورودی برج کودها را بیرون می‌برند. روی هر یک از کندوها و استوانه‌های کوچک بالایی، یک برج مشبک وجود دارد. کبوتران از طریق سوراخهای این برجکها به کبوترخانه رفت و آمد می‌کنند. استوانه‌های کوچک بالایی همانند کندوها دارای لانه کبوتر می‌باشد که کیفیت ساخت و ابعاد لانه‌ها دقیقا مشابه به لانه‌های کندوها می‌باشند. پوشش سقف کندوها و استوانه‌های بالایی بصورت گنبد نعلبکی شکل می‌باشد و از آنجا ساخته شده‌اند. روی بام نیز آجر فرش شده است. نوارگچی روی برجهای چند قلو همانند تمامی انواع برجهای کبوترخانه در کمر برج کشیده شده است.
برجهای چند قلو در عین ظرفیت و سبکی از سادگی‌خاص نیز برخوردار هستند و تقریباً هیچگونه حالت تزئینی در آنها بکار نرفته است. در این برجها قطار‌بندی آجری و گچی کنگره‌های مشبک و موارد تزئینی دیگر وجود ندارد. می‌توان گفت تنها حالت تزئینی منحصراً نوار گچی در کمر برج و افزایش پله‌پله‌ای سطح مقطع در بالای کندوها می‌باشند.
سازه کبوتر خانه
طرح اصلی برجهای مدور، متقارن و منظم است که عموما از یک استوانه خارجی تشکیل می‌شده که از درون بوسیله تکیه‌گاه‌هائی به استوانه داخلی متصل می‌گشته. این امر به منظور استقامت بیشتر برج و جلوگیری از سقوط آن رعایت می‌شده است. استوانه داخلی تقریبا یک ونیم برابر دیواره‌های اصلی ارتفاع دارد. استوانه‌های داخلی و خارجی بوسیله طاقهایی بهم ارتباط می‌یابند.
پی برجها بستگی دارد به نوع و ابعاد دیواره‌ها و مصالح ساختانی که در دسترس بوده است. قسمت داخلی غالباً خشت و قسمتهای بیرونی، پی، دیواره خارجی و برجکهای فوقانی (محل ورود و خروج کبوتران) از آجر ساخته شده‌اند. مع‌ذلک لایه‌های خارجی به علت نفوذ باران غالبا آسیب دیده‌اند.
مصالح اصلی ساختمان کبوترخانه‌ها خشت خام، گل و کاهگل می‌باشد. از آجر برای برجکهای مشبک، طاق زنی و آجرفرش بام استفاده شده است و از گچ برای ساختمان قطار بندی‌ها و نوار گچی استفاده کرده‌اند. در پی‌ها از سنگ لاشه و آهک استفاده شده است.. مصالح ساخت برج: گل و خشت +آجر+ آهک + گچ + کاهگل.
در مصالح اصلی کبوترخانه‌ها گاهی از چوب نیز استفاده شده است، استفاده از چوب هم برای کلاف‌کشی و هم محلی است برای نشستن کبوترها در کبوترخانه‌هایی که فاقد نشیمنگاه جلوی لانه هستند. از تنبوشته‌های سفالی برای سوراخهای ورودی استفاده می‌شود.
شهرهای گلپایگان، خوانسان و خمین جزء مناطق سردسیر بوده و نزولات جوی بشتر بصورت برف می‌باشد در نتیجه پوشش سقف کبوترخانه‌ها همانند خانه‌های روستایی این مناطق از تیرهای چوبی تشکیل شده‌اند که روی آنها را با پوشال و شاخ و برگ ریخته و با کاهگل می‌پوشانند.
مسئله‌ای که به علت پرواز دسته جمعی کبوتران ممکن است به وجود آید رزنانسی است که در اثر پرواز ۱۱ هزار کبوتر به طور همزمان به وجود می‌آید. زمانی که این پرندگان به پرواز درآیند در اثر پرواز و بال و پر زدن آنها هوا متراکم شده و به بدنه برج برخورد می‌کند، باز می‌گردد و دوباره به بدنه برج برخورد می‌کند. برخوردهای پی در پی هوا به بدنه برج باعث ایجاد ارتعاشات جدیدی می‌شود. چنانچه ارتعاشات یاد شد با ارتعاشات خود برج هم دامنه شود باعث تقویت ارتعاشات سازه برج می‌شود که به این پدیده تشدید گفته می‌شود.
در حالت تشدید برج با دامنه بزرگتری ارتعاش خواهد کرد. با توجه به اینکه مصالح برج عمدتاً از خشت و گل می‌باشد با افزایش دامنه ارتعاش پایداری برج به خطر خواهد افتاد برای جلوگیری از حالت تشدید و ممانعت از افزایش دامنه ارتعاشات بدین گونه عمل شده که: بوسیله بام، استوانه داخلی وخارجی به هم متصل شده‌اند.
علاوه بر آن با ساختن یک طبقه در میان برج و همچنین ساختن طاقهایی بین استوانه داخلی و خارجی (دستک بین دو استوانه) نقاط مختلف استوانه‌ها را به هم متصل کرده‌اند، اتصالات مذکور باعث شده که طول مؤثر طره موجود کاهش یافته و سختی سازه افزایش یابد. با کاهش طول موثر و افزایش سختی سازه دامنه ارتعاشات برج نیز بطور قابل ملاحظه‌ای کاهش خواهد یافت در نتیجه چنانچه ارتعاشات حاصل از پرواز کبوترها با ارتعاشات برج هم دامنه بشود. تغییر و افزایش دامنه ارتعاشات برج چندان زیاد نخواهد بود و از آثار مخرب پدیده تشدید جلوگیری خواهد شد.
طراحی و انتخاب سایت‌های دایره‌ای برای ساخت کبوترخانه با فضاهای تو درتو در مقاومت بالای آن نقش داشته است. نقل شده است که مارها قادر به بالا رفتن از سطوح منحنی مانند استوانه نیستند، سیاح بزرگ فرانسوی در قسمتی از سفرنامه خود می‌نویسد: «کبوترخانه های عظیم ایران شش بار بزرگتر از بزرگترین پرورشگاههای ماست.»
این برجها را از آجر بنا می کنند و رویش را گچ و آهک می کشند و در تمام سطوح داخلی دیواره برج از بالا به پایین سوراخهایی تعبیه شده تا کبوتران در آنها آشیانه کنند.
توجه به ابعاد طرح توسعه افقی و عمودی و ساخت کبوترخانه‌های پلکانی و طبقه طبقه بودن بنا، راحتی بازسازی و مرمت را به دنبال داشته است. در مناطق گرم و خشک که حضور آب جاری امکان پذیر نبوده، با احداث چاه و ایجاد جایگاههای «آبشخور» امکان استفاده کبوتران از آب را فراهم می ساختند. همچنین ساختمان برجهای کبوتر حالتی متراکم و بهم فشرده دارد.
آسیب شناسی کبوتر خانه
با تغییرات زندگی انسان‌ها طی صد سال گذشته کم‌کم کبوترخانه‌ها نیز جایگاه پیشین خود را از دست دادند، مالکیت این برجها که بیشتر موروثی و برخی متعلق به حاکم بود با تغییرات ایجاد شده در وضعیت کشت و کار بی‌معنی شد، زمانی برجها خرید و فروش می‌شدند اما با ورود کودهای شیمیایی ارزان‌تر و سهل‌الوصول‌تر دیگر جایی برای کبوترخانه‌ها و تحمل زحمت جمع‌آوری فضله و تهیه کود از آنها باقی نمی‌ماند، گسترش شهرها باعث شد اطراف کبوترخانه‌ها مسکونی شود که این مساله باعث فراری شدن کبوترها و عدم رغبت آنها به آشیانه‌سازی در برجها شد. زمینهای زراعی که مسکونی شدند، کبوترها نیز مهاجرت کردند یا طعمه شکارچیان شدند در اواخر دوره قاجاریه شکار بی‌رویه کبوتر و یکی از تفریحات حاکم اصفهان بود ه این خود از عوامل کاهش تعداد کبوتر بود.
ارنست هولستر نیز در کتاب خود به قحطی سال ۱۸۷۰ ـ ۱۸۶۹ در اصفهان اشاره می‌کند که باعث شد عده زیادی کبوتر کشته و پراکنده شوند، او می‌گوید: «بسیاری از کبوترخانه‌ها نیز در اثر اهمال در همی ریختند و خراب شدند.»
با توجه به مسائل یاد شده شاید بتوان عوامل اصلی که باعث از بین رفتن این برجها شده‌اند را بصورت زیر خلاصه نمود:
۱-با بررسی که در برجهای اصفهان و حومه به عمل آمد، معلوم گردید که برجها نسل اندر نسل از پدر به فرزند رسیده و بیشتر آنها متعلق به ورثه مالکین قبلی می‌باشد. در آن موقع که بین مالیکن اخلاف بروز می‌نمود هر یک از شرکا بنا به مصالح خود برج را رها کرده و بدین ترتیب تعمیرات برج به موقع انجام نمی‌شد. عدم رسیدگی به کبوتران بویژه دانه‌ریزی در فصل زمستان باعث مهاجرت کبوتران و از فعالیت افتادن تدریجی برج می‌شد. بطوریکه با گذشت یک نسل برجی آباد تبدیل به برجی متروکه و مخروبه می‌گردید.
۲٫در انتخاب محل برج بایستی دقت شود که اطراف آن سرصدای زیاد نبوده و صحرا برای دانه خوردن وجود داشته باشد. بطوریکه کبوتران راحت خوراک پیدا کنند. در یک قرن اخیر به علت گسترش شهرها و دهات و ازدیاد جمعیت و سروصدای وسایط نقلیه و غیره، تعداد زیادی از این برجها به علت مهاجرت کبوتران از فعالیت بازمانده‌اند در این مورد می‌توان برجهایی که در اطراف جاده‌های جدید الاحداث قرار گرفته‌اند را نام برد.
۳٫به علت بالا رفتن بی‌رویه قیمت زمینها و تبدیل زمینهای زراعت به مسکونی، ایجاد واحدهای صنعتی و مسکونی، بهره‌برداری تعدادی از برجها را غیر ممکن ساخته، حتی در بعضی موارد دیده شده که برجها را به علت فوق تخریب نموده‌اند.
۴٫دست شکارچیان باید را از تیراندازی در حدود برجها کوتاه گردد. زیرا اگر شکارچیان به برجی رخنه نمایند با اینکه عملاً تا حدود ۵۰۰ متری تیراندازی به کبوتران برج ممنوع می‌باشد در مدت کوتاهی اکثر کبوتران را شکار نموده و باعث فرار کبوتران دیگر خواهند شد در نتیجه برج نیز متروک و از بین می‌رود.
۵٫ساختمان برج بویژه فضاهای داخلی لانه‌های کبوتر باید به نحوی باشد که کبوتران با کمال آرامش در آن به تولید نسل بپردازد و هوای داخلی برج مطلوب بوده و گرمی لازم را جهت سکونت کبوتران داشته باشد به تجربه ثابت گردیده که برجهایی که سرد هستند به ندرت کبوتر به خود جذب می‌کنند.
۶٫برج بایستی در زمستان که صحرا فاقد دانه است دانه ریزی شود بدین معنی که مالک برای اینکه کبوتران به برج دیگری نروند موظف است هر چند روز یک مرتبه در روی بام یا خارج از برج ارزن، گندم و یا سایر دانه‌هایی که کبوتران در برج مصرف می‌کند بریزد. گرچه این دانه‌ریزی دستی دارای هزینه زیادی است ولی در عوض کبوتران در برج باقی مانده و حتی ممکن است کبوتران برج دیگر را به خود جذب کنند.
۷٫برجها را باید تا حد امکان از آفت حفظ و حراست نمود. آفت اکثر برجها مار، شاهین، او، بوف، نوعی موش و خانه لک‌لک می‌باشد. مارها در بیشتر برجها رخنه می‌نمایند و برای جلوگیری از ورود آنها به داخل برج، از کمربند گچی اصطلاح محلی نشنان گچی نیز می‌گویند، باید استفاه شود و این کمربند گچی در تمام برجها دیده می‌شود و چنانچه مار بخواهد از آن عبور کند به علت صاف بودن سطح گچ به پایین می‌افتد ولی اگر سوراخ یا رخنه‌ای در پائین کمربند وجود داشته باشد،
مار به داخل برج نفوذ می‌کند و در مدت کوتاهی باعث اتلاف و از بین رفتن تعداد زیادی کبوتر خواهد شد. با همه تدابیری که در این مورد به کار می‌بندند، چنانچه مارها به داخل برج نفوذ کنند، برای از بین بردن آنها از شیر و پودر آهک استفاده می‌کنند. نحوه عمل بدین ترتیب است که در طشتی مقداری شیر یا ماست ریخته و آنرا در داخل برج در کف چنان قرار می‌دهند که طشت با سطح خاک همطراز باشد بعدا در اطراف آن حلقه‌ای از پودر آهک می‌ریزند، مار چون علاقه وافری به شیر دارد با گذشتن از روی پودر آهک بطرف شیر می رود که آغشته شدن پوشش به پودر آهک باعث مرگ او خواهدشد
۸-در حال حاضر به علت وجود کودهای شیمیایی و دیگر کودها استفاده از کود کبوترخانه‌ها با توجه به هزینه گزاف آن مقرون به صرفه نبوده و از این جهت مالیکن و یا کشاورزان حاضر به نگهداری و آبادانی و حتی تعمیر برجها نمی‌باشند.
۹-یکی دیگر از علل خربی برجها عدم رسیدگی به تعمیرات برجها نفوذ آب از صحراهای اطراف به پی‌های برج و همچنین برف و باران در برجها و نداشتن شیب صحیح و ناودانهای مربوط به بام برج می‌باشد.
در سراسر شهرستان شهرضا برج های کبوتر به عنوان یکی از مشخصه های کشاورزی و معماری این منطقه به چشم می خورد، چنانکه کمتر روستایی در این شهر ستان فاقد برج های کبوتر است این برج ها که مامن کبوتران بوده اند به عنوان مهمترین منبع تهیه کود به شمار می رفته اند که هر چند اکنون متروک مانده اند اما یکی از جاذبه های زیبای این منطقه به شمار می آیند . از جمله آنها برج های روستای عمروآبادواسفه سالارو ولندان ووشاره … را می توان نام برد.
مردم عزیز فرهنگ دوست برج های کبوتر دراکثرروستاها به علت رسیدگی نشدن ومتروک شدن درحال تخریب است بیایید ودرمرمت برج های کبوتر کوشا باشیم تا برج های کبوتر به عنوان یکی از آثارتاریخی به آیندگان برسد.