سرو مهر یا درخت یلدا
درخت سرو در فرهنگ ایران جایگاه ویژه‌ای دارد و از هزاران سال پیش تاکنون مورد علا‌قه ایرانیان بوده است. گرامیداشت درخت سرو در فرهنگ ایران با گسترش آیین مهر در ایران کهن در پیوند است. در هزاره‌های دور، نیاکان هوشمند ما که در طبیعت و با طبیعت زندگی می‌کردند، پس از مشاهده خورشید و ماه و ستارگان و تجربه تغییرات طبیعی فصول و کوتاهی و بلندی روز و شب، فعالیت‌های روزانه خود را بر بنیان این پدیده‌های طبیعی و دگرگونی‌های آنها تنظیم کردند و از آنها بهره‌های فراوان بردند. از این روی <زندگی‌بخشی> این پدیده‌ها سپس نیاکانمان با ژرف‌نگری در بزرگ‌ترین منشاء نور مادی (خورشید) و با شناخت اثرات زندگی بخش پرتوهای آن (مهر) به شناخت درونی بزرگ‌ترین منشاء نور مینوی (خداوند) دست یافتند و فروزهای پاک و جاودانش همچون مهر و محبت مینوی را ستودند و کوشیدند تا برترین صفاتی را که برای او متصور بودند همچون مهرورزی و پیمان‌داری و میانه‌روی و دادگستری را در نهاد خود نیز پرورش دهند و آن آیین را ((آیین مهر)) نامیدند.
آیین مهر در ایران و بسیاری از کشورهای جهان هزاران سال پایدار ماند و پیروان فراوان یافت چنانکه در سده اول پیش از میلا‌د، این آیین توسط رومی‌ها در سراسر قاره اروپا، غرب و شمال آفریقا و آسیای کوچک و پیرامون دریای سیاه منتشر شد و طی پنج سده در بخش بزرگی از جهان گسترش یافت. به نظر می‌رسد که آیین مهر را می‌توان < مادر همه آیین‌ها> دانست و هنوز نیز بسیاری از نمادها و سنت‌های این آیین کهن به صورت‌های گوناگون در باورها و سنت‌های پیروان آیین‌های دیگر در میان ایرانیان و دیگر ملت‌های جهان زنده مانده که یکی از آنها <جشن یلدا> است.
جشن یلدا؛ جشن زایش مهر است. چون نیاکان ما می‌دانستند که از آغاز دی ماه، روزها به‌تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شود و خورشید هر روز بیشتر در آسمان می‌ماند و نور و گرمی می‌پراکند. از این روی در آخرین شب پاییز درازترین شب سال) و پیش از آغاز نخستین روز زمستان، برآمدن نخستین پرتوهای خورشید تابان را که( مهر می‌نامیدند، به‌عنوان لحظه زایش مهر جشن می‌گرفتند که جشن یلدا یا جشن شب چله نامیده شد. (از اول دی ماه تا دهم بهمن ماه که ۴۰ روز است چله بزرگ نامیده می‌شود و از دهم بهمن ماه تا بیستم اسفندماه نیز چله کوچک نامیده می‌شود چون در این ۴۰ روز دوم یا چهله کوچک از شدت سرما نسبت به چهله بزرگ کاسته شده است).
در باور پیروان آیین مهر، سرو درختی است که ویژه خورشید و زایش مهر است؛ درختی که همیشه سبز و باطراوت است و در برابر سردی و تاریکی پایداری می‌کند. از این روی سرو نماد مهر تابان و زندگی‌بخش و نشانه نامیرایی و آزادگی و پایداری در برابر نیروهای مرگ‌آور بود. به همین دلیل در شب زایش مهر، سرو مهر را می‌آراستند و هدایایی در پایش می‌نهادند و با خود پیمان می‌بستند که برای سال دیگر نیز سرو همیشه سبز دیگری بنشانند. براین پایه، درخت سرو از دیرباز تاکنون عضوی ثابت و جدانشدنی از باغهای بهشت‌گونه‌ایرانی است که یادگار آن باغهای بهشتی هنوز روی سنگ‌نگاره‌های شهر پارسه و آثار برجای‌مانده از نیایشگاه‌های مهری و نقش‌های ابریشمی قالی‌های باغی ایرانی و بسیاری دیگر از آثار هنری دوره‌های مختلف تاریخی از گبه و گلیم و ترمه گرفته تا مینیاتور و کاشی‌کاری در بناهای مختلف برجای مانده است.
بر بنیان باورهای مهری، نیاکانمان نام‌هایی چون سرو ناز را بر فرزندان خود می‌نهادند و در هنگام زایش فرزندان‌شان به جای قربانی کردن، به نام نوزاد درخت سروی می‌کاشتند تا سرو آزاد و فرزندشان باهم بزرگ شوند و زندگی سبز و سرنوشتی روشن داشته باشند. نزد مهربانان، درخت سرو با صفاتی چون آزاد، راستین، بلند، سرفراز، سرکش، تازه، جوان، جوانه، نوخاسته، سایه‌دست، سایه‌گستر، سهی، پابرجای، پادرگل، پایدار، چمن‌زاد، بستانی و بوستان‌آرای شناخته شد.
اما سرو مهر را در شب زایش مهر با نمادها و نشانه‌هایی دیگر نیز می‌آراستند که هر یک نزد مهریان نشانی ویژه با پیامی رازگونه و نهفته در خویش بود. چنانکه برفراز سرو به نشانه خورشید یا مهر تابان ستاره‌ای زرین یا سرخ برمی‌افراشتند و شاخه‌های درخت سرو را با دو رشته زرین و سیمین به نشانه خورشید و ماه می‌آراستند. همچنین جوانان آرزومند به امید برآورده شدن آرزویشان، به گونه‌ای نمادین پارچه‌ای ابریشمی یا سیمین بر شاخه‌های سرو می‌آویختند و در پای سرو نیز هدایایی می‌گذاشتند. پس از گسترش آیین مسیح در اروپا، پیروان این آیین نیز به بسیاری از سنت‌های مهری همچنان پایبند ماندند؛ چنانکه می‌دانیم امروز سنت کهن برافراشتن و آراستن سرو به صورت آذین‌بندی درخت کاج هنوز متداول است. پس بر این پایه می‌توان در نظر گرفت که با بهره‌گیری از نمادهای ویژه آیین مهر، آراستن و آذین‌بندی درخت سرو نیز انجام شود و خانواده‌های ایرانی نیز این رسم کهن مهری را به‌عنوان بخشی از مراسم جشن یلدا در خانه‌های خود زنده کنند و پاس بدارند.
درخت سرو از هزاران سال پیش در ایران کاشت می‌شده و یکی از نمونه‌های کهنسال این درخت، سرو کاشمر بوده است که بنا به قول مشهور به دست زرتشت کاشته شده بود. اکنون نیز نمونه‌های کهنسال دیگری از درخت سرو در برخی از نقاط ایران همچنان استوار است که مهم‌تر از همه سرو کهنسال چند هزارساله در شهر ابرکوه یزد است که کهنسال‌ترین سرو جهان به‌شمار می‌رود. به هر روی، خوشبختانه درخت سرو در ایران و همه کشورهای جهان در دسترس ایرانیان است و حتی در کشورهای سردسیر با اندک تلا‌شی می‌توان آن را در گلخانه کاشت و نگهداری کرد و در جشن یلدا استفاده کرد. تیره سرو در دنیا دارای ۱۳ تا ۱۵ جنس و نزدیک به ۱۴۰ گونه است.
امروزه در سراسر ایران و در همه فصول سال می‌توان نهال‌های گلدانی گونه‌های مختلف سرو را با بهای مناسب از گلخانه‌ها تهیه کرد و لا‌زم به یادآوری نیست که دوستداران فرهنگ ایران و آیین مهر که از پاسداران زمین و محیط زیست نیز هستند از آسیب رساندن به‌این درختان همیشه سبز و یادگاران کهن فرهنگ ایران‌زمین در چنین مراسمی پرهیز می‌کنند و می‌کوشند تا پس از پایان جشن شب یلدا، در صبح روز بعد (خرم روز) این درختان زیبا را به خانه اصلی خود در طبیعت بازگردانند و در باغ و باغچه و بوستان‌ها به خاک بنشانند.
نویسنده:شاهین سپنتا