مقدمه ای برسفال و سرامیک شهرضا
مقدمه:
هنرمند سفالگر به تقلید از آفریدگارش گل را برمی گزیند ، تا هنری بیافریند شگفت انگیز ، او با دستانش می آفریند ، حال باید در آن روح بدمد !! او از روح هنرمندانه اش در آن دمید تا هنری بوجود آورد. او با خود شمه ای از عالم ملکوت را با روح هنرمندانهاش بزمین آورد تا در قالب هنرمند به بازآفرینی بنشیند.
اولین بار شاید انسان با الهام از گل های خشک شده در کنار آتش حین پخت غذا اندیشه سفالگری به ذهنش آمد . به روایت تاریخ ایرانیان اولین سفالگران بودند ، و اختراع آن را به زنان نسبت داده اند ، پر بیراه نیست که دقت و ظرافت زنانه بوجود آورنده این هنر ستودنی باشد . نقشهای روی سفال کتابی است پر رمز و راز که اندیشه های انسانهایی پیش از تاریخ را بر ما مکشوف می کند. باستان شناسان و محققان از طریق این نقشها، تاریخ اجتماعی انسانهای آن دوره را به نگارش در آوردند. در این مجموعه ما سعی کرده ایم به معرفی این هنر بپردازیم. تا هم علاقمندان به این رشته با تاریخچه این هنر بیشتر آشنا شوند و هم کسانی که می خواهند به این هنر بپردازند از مراحل خلق این آثار بیشتر بدانند. ما سعی کردیم تنها به معرفی کوتاه برای علاقمندان بسنده نکنیم و گامی فراتر برای کسانی که به این هنر می پردازند برداریم و بصورت تخصصی درباره مواد ساخت، مراحل تولید و بحث آسیب شناسی (که بحث کم وبیش جدیدی در مقوله آثار هنری است) بپردازیم تا از این طریق بستر مناسبی برای مطالعه هنرهای سنتی فراهم کنیم .
تاریخچه سفال پیش از اسلام
در شش هزار سال پیش ازمیلاد اولین نشانه پیدایش کوره پخت، درصنعت سفال دیده میشود و در سه هزار و پانصد سال پیش از میلاد چرخ سفالگری ساده ای که با دست حرکت میکرد ساخته شد. پیدایش چرخ سفالگری تحوّل بزرگی را در ین صنعت بوجود آورد.
از آغاز نیمه سده گـذشته باستان شناسان تعـداد زیادی ظروف سفالی و اشیاء دیگـر در منطقه ای از مشرق ایران تا عراق و از قـفـقاز با دره سند را از زیر خاک بـیـرون آوردند. سفالهـای پـیش از تاریخ که در این مـنطقه وسیع یافت شده در شیوه و سبک ساختـن تـقـریـبا با مخـتصر تـغـیـیر یکـنواخت و در سطح فـنی بطرز اعـجاب انگـیزی پـیـشرفـته است. نخستین نمونه های آن از شوش در ایلام که اولین سکونت گـاه ایرانیان در پای فلات ایران بود بـدست آمد. سـفالهـای شوش نه تـنهـا مربوط به خود شوش است بلکه سفالینه هـایی که از تـپه موسیان در ۱۶۰ کیلومتری شوش و از سومر و تـل حلف در عراق و از شمال غربی هـندوستان و بلوچستان، یا از فلات ایران در تـپه گـیان و تـپه حصار و تورنگ تـپه و سیلک، یا در قسمت شرق تا آنائـو که امروز در تـرکستان روسیه است جزو طبقه سفالهای شوش نامیده میشود. سفالهـایی که بـنام شوش اول معـروف است مـتعـلق به زمانی است که از ۳۵۰۰ تا در حدود ۲۵۰۰ پـیش از میلاد مسیح میباشد. در اینجا باید متـذکـر شد که مردمانی با تـمدن نوسنگـی نیز در ایالت کانسوی چـین پـیدا شدند و ظروف سفالی آنهـا ویـژگـیهـایی هـمانـند ظروف سفالی شوش از لحاظ روش و فن تولید دارد.
سفال نقاشی شده سیلک
کهـنـترین ظرفی که در ایران یافت شده است، ظرف سیاه دود آلودیست که هـمانـند قـدیمیتـرین ظروف سفالی است کهن در جاهـای دیگـر پـیـدا شده است. نخـستیـن ظرفـهـای سفالی که با روش کربن ۱۴ تاریخ آن بـدست آمده و متعـلق به هـزارهً چـهـارم پـیش از میـلاد مسیح است در بـین النهـرین یافت شده است. کهـنـتـرین سفالی که در ایران یافت شده مـتعـلق به هـمان دوره است. این ظرف دست ساز نسبتـاً ابتدایی به دنـبال خود ظرفی سرخ با لکـه های سـیـاه نـاشی از پـخـت ناقـص داشـت. پـیـشرفت فـنی در حرفه کوزه گری سبب بوجود آمدن سبک جـدیـدی شد، این سبک با تـغـیـیرات و وقـفـه هایی که داشت بـیش از ۲۰۰۰ سال در بعـضی از مناطق فلات ایران دوام کرد.
معـروفـتـرین پـیـشرفـتهای فـنی در رشته سفالینه سازی از این قـرار است :
۱- بـدنه ای از خاک رس ظریف که بدون تـردید آبـدیـده شده است. این ظرف در کوره پـخـته میشد و رنگ آن لیموئی، کرم، زرد، صورتی یا گـاهـی اوقات سرخ تـیـره بود. تـیـغـه های کـرم یا لیمویی رنگ که پـیـدا شده است نشان میدهـد که پـخـت آن در اتـمسفـر احـیا کـنـنده ای انجام شده است.
۲- تمام ظروف دارای ضخامت یکـنواخت است، آنهـایی که بـلنـدیـشان بـیش از ۱۰ سانـتـیمتر بود ۰٫۳ سانـتیمتر ضخامت داشتـند و بزرگـترین آنها که پـیـدا شده است ۳۰ سانتی متر ارتـفاع و ۰٫۹۵ سانتی متر ضخامت داشت.
۳- گـردی کامل و بعـضی عـلاماتی که در موقع چرخ دادن آن بـدست آمده نشان میدهـد که لااقـل در آنروز چرخ کوزه گـری با سرعـت کم که پـیـش درآمد چرخـهـای فعـلی کوزه گـری است به کار برده میشده است.
۴- تمام ظروف پـیدا شده در دوغ آب خاک رس بـسـیار نـرمیفـرو برده شده بود که سطح آنهـا را اینـقـدر صاف کرده است.
۵- یک ماده رنگی که از گـرد اسید آهـن آبـدار و اکسید منگـنـز ساخته شده بود درآمیخـتهً فوق به کـار بـرده میشد. در پـخـت دوم این رنگـهـا سیاه و قهـوه ای سیر میشد.
۶- پـیش از پـایان هـزاره چـهـارم قـبـل از میـلاد چرخ کـندر و کوزه گـری بصورت چرخ تـند امروزی درآمد. لااقـل این موضوع در مورد سفالهـایی که سیلک در مرکـز ایران تـپـه حصار در شمال شرقی ایران پـیدا شده است، صدق میکـند.
۷- تـقـریـباً در هـمان زمان نوعـی از کوره در ایران بوجود آمد که آتـشخـانه آن در زیر محـل سفالهـا بود و یک در آجری آنهـا را از هـم جـدا میکرد، کوره ها باید از این نوع باشـند. تا نظارت و بـررسی اتـمسفـر لازم برای تولید رنگـهـای کرم و نخودی عـملی باشد. این نوع کوره هـا هـنوز در سراسر کـشور از طرف کوزه گـران و آجرپـزان به کار برده میشود و هـنوز هـم رنگ نخودی را برای آجر تـرجـیح میدهـند.
۸- سفالهـای قالبی در تـپه حصار و تـل باکـون در جـنوب ایران پـیـدا شده است. در قـسمتهـای مخـتـلف کشور قالبهـای گـلی پخـته شده برای تولید زیاد مجسمه های متعـلق به سالهـای ۲۵۰۰ تا ۱۷۵۰ قـبل از مسیح بدست آمده است.
۹- سفالینه های خاکستری رنگ با لعـاب سیاه درخشان ابـتـدا در حدود ۲۰۰۰ پـیش از مسیح در تـپـه حصار و در سیلک بوجود آمد. این سفالهـا که در کورهً احیا کـنـنده پـخـته شده اند، اولین نوع سفالسازی لعـابی است که از آن اطلاع داریم. اینجا بجاست یادآور شویم که لعـابکـاری سفال در قرون وسطی در کاشان مـتـداول گـردید، و کاشان تـنـها چـند کیلومتر دورتر از سیلک است.
تـمام این پـیـشرفـتهـای فـنی در مـدت کـوتاهـی سفالسازی را یکی از حـرفـه های سامان یافـته کـرد. و از آن تاریخ تا کـنون به هـمین نحـو باقـی مانده است. اما مهـارت و استادی کوزه گـران باستان تـنـهـا از نظر فـنی نبوده است، زیـبایی این فراورده هـا فوق العـاده است. به کار بردن رنگـیزه های اکسیدی با قـلم مـو با حرکات متـوالی کاملا مشهـود است. تـزئینات نقـش حـیوانات و نباتات را تـقـریـبا با طرح هـندسی دقیق نشان میدهـد.
تاریخچه سفال دوره اسلامی
تازیان در زمان کوتاهـی سراسر خاک ایران را گـشودند، اشغـال ایران از طرف تازیان ابـتـدا اثـری در کار سفالسازی نـداشت، اما وقـتی که در سال ۷۵۰ میلادی خانواده ایرانی ابوالعـباس بر تخـت خلافت بغـداد تـکـیه زد، فعـالیت فرهـنگی ایرانیـان بار دگـر آغاز گـردید.
اسلام بکار بردن ظرفـهـای گـران قـیمت فـلزی به ویـژه زر و سیم را غـدغـن کرده است. از اینرو بار دگـر طبقه حاکمه خریدار ظرفـهـای سفالی شدند و آماده شدند که سفالهـایی که بـسیار خوب آراسته شده و از لحـاظ هـنری در سطح والایی قـرار داشت بخـرند. رفـته رفـته پـیـشیـنه سفالگـری در بـسیاری از مراکز سفالسازی ایران بـنـیاد گـرفت و صاحبان این کارگـاهـها استادان فـن را بکـار گـرفـتـند.
نوشته ای که در سنگ محـراب امامزاده یحیی ورامین در نزدیکی تهـران هـست، افـتخـار ساختـن محـراب را به سه کس یعـنی سفالساز، طراح نقـشه و خوش نویس می دهـد.
از لحاظ تاریخـی دروه اسلامی به سه بخش تـقـسیم میگردد:
۱- دوره اولیه اسلامیتا آغاز سده یازده میلادی
۲- دوره میانه اسلامیشامل پادشاهـی سلجوقـیان و مغـولهـا
۳- دوره متاخر اسلامیاز زمان صفویه تا به امروز
دوره اولیه اسلام
در دوره اولیه اسلام، سفالساز افـتاده و مـتواضع ایرانی در هـمان زمینه پارتـهـا و ساسانـیان کار میکـرد. ظرفـهـای وی بی لعـاب بود و در قـالب فشاری هـا آن را آراسته کرده، تـزیـین میداد و یا ظرفـهایی از لعـاب آبی یا فـیـروزه ای میساخت. اینگونه قالبهـای فشاری از خاک رس بی لعـاب ساخـته میشد و پـیش از پـخـتـن آن را برای آرایش ظرف کنده کاری میکردند.
در دوره اولیه سفالگـری ظرفـهـای چـیـنی که از چـین آورده شد سبب تـشویق و تحـریک ایرانیان در توسعـهً صنعـت سفالسازی شد. ثـعالبی و بـیـرونی دو نفـر از مورخین مشهـور دربارهً انواع سفالهـایی که از چـین آورده شد شرحی نگـاشته و مرغوبـیت آن را ستوده اند.
محـمد بن الحسین مینویسد که فرماندار خراسان در سال ۱۰۵۹ میلادی بـیست تـکه ظروف چـینی از کشور چـین دریافت کرد و آن را به بارگـاه خـلیفهً بغـداد فـرستاد؛ و سفالسازان داخلی را تـشویق به ساخـتن سفالهـایی شبـیه به آن کـرد. در حقـیـقـت در اثـر تـشویق فرمانداران و حـکام محـلی، نوآوری هـا و اخـتراعـات زیادی در فـن بـدل چـینیسازی و تـقـلـید چـیـنیهای دوره تانگ در ایران بوجود آمد. سفالسازان ایرانی در تـقـلـید از چیـنـیهای سبک تانگ در ایران بوجود آمد. سفالسازان ایرانی در تـقـلـید از چـیـنـیهای سبک تانگ آنقـدر استاد بودند؛ که در نظر اول هـمه مصنوع آنهـا را بجای چـینی اصل میگـرفـتـند.
کوششی که سفالسازان ایرانی در تـقـلید چـیـنـیهای کشور چـین در دوره های اولیهً اسلام کرده اند سبب کشف مجـدد لعـاب مینایی قـلع گـردید. در سدهً هـشتم پـیش از میلاد مسیح آشوریهـا اکسید روی را در لعـابهـای سربی خود برای بدست آوردن رنگ سفـید کـدر به کار برده اند. چون آخرین کار برای این فن در خاور نزدیک را میتوان از آجرهای لعـابی که در شوش و تخت جمشید در سدهً پـنجم ساخته شده است ثابت کرد؛ بنابراین وقتی میگوئیم بعـد از ۱۵۰۰ سال دوباره آن را بازیافـتـند بی دلیل نیست. این لعـاب جـدید که سطح کاملا سفـید درست میکرد، کاربرد گـل و رس سفـید را از بـین برد و از ایران به سرعـت به تمام کشورهای اسلامیتا اسپانیا گسترش یافت. در آنجا پایه و اساس سفالسازی اسپانیایی – آفریقایی گردید که در جزیرهً اسپانیایی مایورکا ساخـته میشد؛ از آنجا به نام ماجولیکا به ایتالیا آمد و طولی نکشید که ایتالیا نیز آن را تولید کرد. از ایتالیا به آلمان و هـلـند و انگـلستان رفت. در هـلـند و انگـلستان به نام چـینی آلات دلـفـت معـروف گردید.
یکی دیگر از اختراعات ایرانیان در صنعـت سفالسازی رنگهـای مینایی بود که قبلا در سال ۸۸۳ میلادی آغاز گـردیده بود. اشیائی که رنگ مینایی بر آنهـا زده شده است – سفالسازان چـینی هـیچگـاه این رنگ را به کار نبرده اند – در کارگاه هـهای کوزه گـری فوسطاط نزدیک قاهـره و در عـراق پـیدا شده است. ولی بـیـشـتر دانشمندان امروزه بر این باورند که رنگ مینایی یک اختراع ایرانی است. رنگ مینایی در اسپانیای افـریقا در کارگاه هـای کوزه گـری معـروف پاتـرنا و والنسیا به کار برده میشد، و در سال ۱۵۰۰ میلادی به ایتالیا رسید.
سه نوع رنگ مینایی وجود دارد :
۱- رنگ مینایی طلایی ساده روی زمینه سفـید.
۲- رنگ مینایی جگـری در زمینه سفـید یا مخـلوط با سایر رنگـهـا.
۳- رنگ مینایی چـند رنگ با درخشندگی فلز مس یا نـقره، یا اگـر روکش آن بسیار نازک باشد، رنگ مینایی زرد، قهـوه ای یا زیـتونی بر زمینه سفید.رنگ مینایی در زمان سلاطین سلجوق و مغـول در کاشان به اوج تـکامل خود رسید.
دوره میانه اسلامی
در زمان سلجوقـیان ( ۱۰۳۷ – ۱۱۴۷ میلادی ) جهـش چشمگـیری در تـمام هـنرهـا، صنایع و عـلوم پـدید آمد. با اینکه سلجوقیان در اصل ترک بودند ولی خود را با روش زندگی ایرانیان تطبـیق دادند. در مورد سفالسازی این دوره باید گـفت “عصر طلایی چـینی سازیست”؛ در این دوره تمام روشهـای فـنی شناخته شده به کار برده می شد: حـکاکی، برجسته کاری، شبکه سازی، قـلمزنی رنگ زیر یا روی لعـاب، مطلا کاری و میناکاری. چـنین بنظر می آید که در آن دوره نقاشان و طراحان استاد سفالساز را یاوری میکردند و این امری عادی بوده است.
کوشش مستمر سفالسازان ایرانی برای اینکه بـتوانـند با چـینیهـا و لعـابهای ساخت کشور باستانی چین برابری کـنـند موجب بوجود آمدن دو اخـتراع در ایران گـردید، اولین اختراع ترکیب خمیر نرم با آمیخته زیادی از دُر کوهـی و دیگر کشف مجدد لعـاب قلیانی که برای آخرین بار در مصر باستان بکار می رفت. دانه های دُر کوهـی و خمیر شیشه ای لعـاب قـلیایی را به خاک رس اضافه میکردند، پس از پخـتن رویهً نیمه شفاف و سخت و به هـم چسبـیده ای بدست می آمد، و این هـمانند ماده و خمیری بود که در سدهً هـجدهـم در اروپا به عـنوان خمیر نرم چـینی شناخته شده بود. برای بدست آوردن لعـاب شفاف با اکسید قلع کار می کردند. تـنهً ظرف را اغلب کنده کاری کرده و با لعـاب یکـدست می پوشانـدند، این فـن را لقابی می گـفـتـند.
تحول در فن رنگ آمیزی در سفالگری سلجوقی
متداول شدن لعـابهـای قلیایی سبب شد که فـن رنگ آمیزی جدید بوجود آمد. آمیخـته مس در لعـاب سرب معـمولا رنگ فـیروزه ای تـیره یا سبز زنده بوجود می آوردند؛ ولی هـمین مس در لعـاب قـلیایی رنگ نیلی سیر درست می کرد. لاجورد کاشی (کوبالت) در لعـاب قـلیایی رنگ آبی مشکی (لاجوردی) می ساخت. در نزدیکی قـم و کاشان معـادن لاجورد کاشی (کوبالت) هست و احتمال دارد که استـفاده از کوبالت از هـمانجا آغاز گـردیده باشد. از جمله لعـابهـای دیگری که عـموماً در لعـاب های قلیایی به کار میرفت عـبارتـنداز: فیروزه ای روشن، سبز روشن، یشمی، سرخ ارغوانی و زرد ملایم که اغـلب آرایه زر هـم به آن افزوده می شد. ترکیب طلا در لعـاب یا به صورت زر گـداخـته و یا به حالت سریشی بود.
با استـفاده از این زرورق، کوزه گـر ایرانی دو شیوه تازه لعـابسازی پـیدا کرد که به نام مینایی و هـفت رنگ شناخـته می شد. برای ساخـتن لعـاب مینایی کوزه گر، خمیر شیشهً قلیایی و رنگیزه ها را در کوره می گـداخت و به صورت لعـاب مورد نیازدر می آورد. پس از خنک شدن آن را گـرد می کردند و هـنگـامی که این لعـاب روی ظرف داده شده و به کـوره برده می شد رنگـش تـغـیـیـر نمی کرد و نقاش و تـزیـینـکار قـبل از وقت می دانست که لعـاب پس از پخـته شدن، چه رنگی خواهـد داشت و هـمین امر سبب شد که دامنهً تعـداد رنگـهـا را گـسترش دهـد.
تحول در لعاب کاری در سفاگری ایرانی قرن ۱۳ میلادی
در سده سیزدهـم اصلاحاتی در لعـاب مینایی پـدید آمد، و به نام لعـابهـای قلم مویی شناخـته شد. در این شیوه با قـلم مو رنگ لعـابی را که مقـدار اکسید آن زیاد بود روی تـنهً ظرفـی که قـبلا در کوره رفـته بود می زدند و خطوط منـقش آن را می آراسـتـند. این رنگـهـا در پـخـت دوم مشخصتر می شد، و سپس ظرف در لعـاب یکـدست فـیروزه ای و یا عاجی فـرو برده شده و برای بار سوم به کوره می رفـت. چون رنگـیزه هـا را با قلم مو و خیلی رقـیق زده بودند شـُره نمی کرد و لکه دار نمی شد. مراکزی که ظرفـهای لاجوردینه تهـیه می کردند، ری و کاشان بودند، علی ابن یوسف و ابوطاهـر حسین از کوزه گـران به نام ری بودند.
سفالسازان کاشی در ساختـن محـرابهـا بسیار استاد بودند. قـبلا محـرابهـا را گـچـبری می کردند. محـراب کاشی بسیار زیـباست و صدهـا کاشی مینایی و درخشان بزرگ که خوب هـم به هـم سوار شده و اغـلب هـم کـنده کاری شده، محـراب را تـشکـیل می دهـد. این محـرابهـا نیز نـتـیجه هـمکاری نـزدیک میان سفالساز و نقاش آرایه گـر است. این کـلمات در سنگ نبشه محـراب امامزاده جعـفـر در قـم دیده می شود: “در دهـم ربیع الثـانی ۷۳۸ (۶ نوامبر ۱۳۳۷ میلادی) در کاشان در کنار سید رکن الدین محمود بن سید زین الدین غضایری به دست جـناب مستطاب جمال نقاش ساخته شد”. دو نقاش دیگـر که در آراستن کاشیهای ستاره ای و ضرب در نامبردارند به تـرتـیب عـبارتـند از: ابوروفظا که در حدود اسل ۱۲۰۰ میلادی می زیست و دیگـری طاهـر الدین که در حدود سال ۱۲۶۳ میلادی کار می کرد. در روی یکـی از کاشی هـایی که از نـقاش نخـستیـن باقی مانـده اسـت این کـلمات خـوانده می شود: ” در شب های میان سه شنبه و چـهـارشنبه، در آخرین روز صفر سال ۶۰۰ هـجری ساخـته شد.
دوره متاخر اسلامی
هـنگـامی که شاه اسمعـیل در سال ۱۵۰۱ میلادی پس از ۸۵۰ سال فرمانروایی بـیگـانگـان بر تخت نشست و نخستین شاه دودمان صفـویه گـردید، بزرگی و عظمت ایران آغاز گردید؛ و تا دویست سال ادامه داشت. در زمان شاه عـباس بـزرگ این عـظمت به اوج خود رسید (۱۵۸۷ – ۱۶۲۰ میلادی) آوازه شکوه و جلال دربار شاهـنشاهی او به دربارهـای اروپا رسید، و سفـیرانی از بسیاری از کشورهـای اروپا به پایتخت وی یعـنی اصفهـان آمدند. شاه عـباس خود صنعـتکـار و بازرگـانی باهـوش بود. استادان فن را از امـپـراطوری پهـناور خود جمع کرد و در اصفهان یا پـیرامون آن جای داد و کارگاهـهـای صنعـتی شاهی بـیشماری بنیاد نهـاد. به پـیشه وران جزء و صنایع خصوصی نیز کمک می کـرد. هـنگـامی که از بازرگـانان و نمایندگـان کمپـانی هـند شرقی هـلـند که دژی در جزیره هـرمز در خلیج فارس داشتـند، شنید که آنها مشغـول تجارت ظروف چینی کشور چـین هـستـند؛ از بازرگـانان چـینی دعـوت کرد که چـینی های زیـبای خود را از راه خشکی برای صادرات به اروپا به کشور وی بفـرستـند و بدین ترتـیب کمپـانی هـلندی را از مـیدان خارج کرد. خود شاه گـردآورندهً تعـداد زیادی ظروف زیـبای چـینی بود؛ مجـموعـهً چـینـیهـای وی هـنوز در آرامگـاه خانواده شیخ صفی در اردبـیل وجود دارد. این امر نفوذ صنعـت چـین را دوباره برگـرداند و سفالسازان ایرانی بار دگـر در کار چـینی سازی کوشیدند و شیوه کار کاشان را کامل کردند و کائولین سفید نرمی را که در نائین و عـلی آباد پـیدا شده بود بکار بردند و با لعـاب خـمیر شیشه قلیایی که قـبلا گـفتیم درهـم آمیخـتـند.
چـون سفالهـای ایرانی بدل چـینی بود شاه عـباس ۳۰۰ کوزه گـر چـینی را به ایران دعـوت کرد تا سفالسازان ایرانی در صنعـت چـینی سازی آموزش دهـند. رهـبر این عـده مردی بود که در افسانه هـای ایرانی به نام “من او هـر” شناخـته شده است. جهانگردان اروپایی که در آن زمان به ایران مسافـرت کرده اند، مرغوبـیـت و جـنس اعلای فراورده هـای داخـلی را تحـسـیـن کرده اند.
در سده هـجـدهـم و نوزدهـم که شـاهـان و فـرمانـروایـان ایـران ضـعـیف بودند، سقوط کـلی در بـیشتر صنایع و حرفـه هـا پـدید آمـد؛ ولی سفـالسازان به ساخت ظرفهای زیـبای خود ادامه دادند؛ به طوری که در دورهً شروع نوسازی ایران، زمان رضا شاه ( ۱۹۲۵-۱۹۴۱ میلادی ) توانستـند بـیشتر کاشیهـای که از سردرهـا و گـنبدهـای مسجدهـا و امامزاده هـای قـدیمی ریخـته بود با کاشیهـایی به مرغـوبـیت کاشیهـای قرون وسطی تعـمیر کـنـند.
مناطق مهم سفالگرى در ایران
لالجین همدان
لالجین یکی از شهرهای شهرستان بهار در استان همدان ایران میباشد و با داشتن جمعیتی در حدود۲۰۰۰۰نفر به عنوان مرکز تولید سفال و سرامیک خاور میانه شناخته شده است. ۸۰ درصد از جمعیت شهر لالجین به پیشه سفالگری و سرامیککاری اشتغال دارند. لالجین به سبب برخورداری از خاک به صورت یکی از مراکز عمده ساخت سفال و سرامیک ایران و جهان به شمار میرود و محصولات هنرمندان سختکوش آن علاوه بر شهرهای دور و نزدیک ایران به بسیاری از کشورهای دیگر صادر میشود. سفالینههای ساخت لالجین بسیار متنوع است و انواع ظروف تزئینی و مصرفی را شامل میگردد.
خاک لالجین رسی و بیشتر سفالهای این منطقه بدون نقش و با لعاب یکدست به بازار عرضه میشود. محصولات این منطقه بسیار متنوع و از حیث خاک و لعاب نسبتاً مرغوبتر از سایر نقاط ایران است. رنگ لعابهایی که در همدان ساخته میشود اغلب لاجوردی، آبی، سرمه ای، حنائی، زرد، سبز، فیروزهای و قهوهای است. سفالهای همدان گاه به طریقه رو رنگی نقاشی میشود و گاه با نقوشی که به صورت مقعر روی سفال ایجاد میگردد، منقوش میشود و هنگام لعاب دادن نقاط گودتر از لعاب پر شده و در نتیجه به صورت خطوط پر رنگتری دیده میشود. تکنیک ساخت سفالهای لالجین بیشتر چرخکار است اما کارهای قالبی به روشهای فشاری و دوغابی نیز انجام میشود و گاهی بدنههای خام به روشهای کنده، بریده و افزوده تزئین میشوند.
میبد یزد
در این منطقه سفالگری با خاک سفید انجام میشود و پس از ریختن، سطوح سفال را با لایهای از خاک سفید خالصتر که ترکیباتش در هر منطقه فرق میکند و به صورت دوغاب درمیآید، میپوشانند و سپس با رنگهای متنوع نقاشی میکنند و در نهایت تمام سطح سفال را با لعاب شفاف بی رنگ پوشانیده و میپزند. نقوشی که روی سفالهای میبد به چشم میخورد یکی تصویر خورشید است و به صورت زن نقاشی می شود که اصطلاحاً خورشید خانم نامیده میشود و دیگر تصویر گلهای تزئینی و ماهی و پرنده است. تکنیک ساخت سفالهای میبد چرخکاری و همچنین ریخته گری دوغابی است.
کلپورگان
پیشینه هنرسفالگری در مناطق باستانی بلوچستان به عصر پارینه سنگی و پیش از تاریخ میرسد. در شهر سوخته و در ۳۲۰۰ سال پیش از میلاد مسیح تولید سفال بسیار چشمگیر بوده است. تولیدات سفالهای کلپورگان شباهت بسیاری به سفالهای به دست آمده از کاوشهای باستان شناسی در هزاره سوم پیش از میلاد دارد. شاید بارزترین وجه تمایز سفال کلپورگان با سایر موارد مشابه طریقه ساخت این سفال است که همچنان براساس الگوهای قدیمی و باستانی ساخته میشود. روش ساخت این نوع سفال، مرسوم به روش لولهای (فتیلهای) است. این سفال بدون لعاب و با نقوشی سیاه رنگ تزیین میشود.
سفالگری در کلپورگان کاری خاص زنهاست و مردها فقط کارهای سنگین مثل آوردن خاک از معادن و آماده کردن گل را انجام میدهند. آنان ترجیح میدهند که سفالگری را به همان شیوه سنتی خود انجام دهند و کار ساختن سفال صرفاً با دست انجام میگیرد و ندرتاً از چرخ دستی نیز کمک میگیرند.
شهوار میناب
شیوه تولید سفال در شهوار میناب بسیار جالب و بدیع است. کورههای زمینی که از شاخ و برگ درختان شکل گرفته و نیز ابتدایی بودن ابزار و روشهای تولید در این منطقه یادآور شیوه تولید سفال در دنیای باستان است و اینکه تولید سفال در شهوار میناب به مرحله پیش از اختراع چرخ پایی تعلق دارد. محصول کارگاههای سفالگری بومی این روستا ظرف های ذخیره آب است که جهله نامیده میشود. ساخت «جهله» با روش ساده چرخکاری است. شکل و طرح چرخهای سفالگری در شهوار مربوط به حدود ۳ هزار سال قبل از میلاد است.
مند گناباد
در جنوب استان خراسان واقع است و نقوش سفال های آن شبیه به نقوش سفال مناطقی چون میبد یزد، استهبان فارس و شهرضای اصفهان است.
ظروف مند گناباد که اکثراً بصورت قاب و قدح است دارای حاشیههائی ساده در لبه ظرف و نقوش ریز و کوچک پرنده و گل و برگ تزئینی در وسط میباشد و در بسیاری موارد نیز تمام سطح داخلی یا خارجی و یا هر دو را از نقوش پرنده و گل و برگ پر میکنند.
تبریز و زنوز
در زنوز که در نزدیکی تبریز واقع شده یک نوع خاک سفید مرغوب یافت میشود. سفال سازی در زنوز و تبریز با همین خاک و یک شکل انجام میگیرد. در این مناطق سرویسهای زیبای غذاخوری، گلدان، پایه آباژور، شمعدان، زیر سیگاری، سرویس چایخوری، قاب و قدح و مجسمه جانوران ساخته میشود. سفال های آن به دو صورت ساده و منقوش عرضه میگردد.
قم
محصولات سفال قم شامل: سفالهایی با روش چرخکاری و ریختهگری دوغابی و خرمهره با لعاب فیروزهای است.
یکی از بازماندگان حقیقی صنعت سفالسازی ۶۰۰۰ ساله، پیشه مهرهسازی است که چیزی جز مهرههای فیروزهای رنگ تولید نمیکند. ساختن و سوراخ کردن مهره ها توسط کارگران جوان کارگاه انجام میشود و وقتی که خشک شدند آنها را در لعاب قلیایی که رنگیزه آن اکسید مس فرو می برند. پس از عملیات پخت همه این مهرهها به رنگ فیروزهای در میآیند .
ساختن این مهرهها در انحصار قم است و از آنجا به همه ایران فرستاده میشود.
مازندران
رنگ سفال ها پس از پخت قرمز اخرایی است که این بدلیل وجود ترکیبات آهن در گل این منطقه میباشد. در مازندران از چرخهای برقی و پایی استفاده میشود و کورهها با سوخت هیزم، نفت سفید و گاز مورد استفاده قرار میگیرند، محصولات بیشتر ظروف هستند که در کلاگر محله جویبار به صورت شبکهبری (مشبک) تولید میشوند و همچنین چند کارخانه به صورت مکانیزه سفال سقف (بام پوش) تولید میکنند.
گیلان
در بیشتر نقاط گیلان سفالگری سنتی رواج دارد و بیشتر ظروف کاربردی ساخته میشود که مهمترین آن ظرفی است به نام (گمج) که در ۳ اندازه: یک مرغی و سه مرغی و همچنین به شکلهای دسته دار، درپوش دار و با لعابی سبز تولید میشود.
سمنان
استان سمنان امروزه یکی از مراکز سفالگری ایران محسوب میشود و سفالگران بسیاری در شهرهای سمنان، شاهرود، گرمسار و دامغان فعالیت میکنند که بیشتر آنها در شهرستان سمنان متمرکز هستند. روش کار آنان چرخکاری، قالبی (فشاری و دوغابی) و ساخت سفالهای دست ساز است. در این استان خاکهای رس مناسبی هم برای سفالگری وجود دارد و سفالگران آثارشان را در کورههای سنتی و برقی پخت میکنند.
ساوه
سفالگری، به خصوص کوزه گری، از گذشته دور در این منطقه رواج داشته است. در زمان سلجوقیان، ساوه یکی از مراکز مهم سفالگری بود.
امروزه چند کارگاه سفالگری به شکل سنتی (چرخکاری) و قالبی، به تولید سفال در ساوه مشغولند.
شهرضا
عکاس مهرداد ادهمی
در شهرضا با دو نوع خاک کار میکنند، یکی خاک رس که متعلق به خود شهرضا است و دیگر خاک سفید که از نقاط دیگر به این منطقه آورده میشود. در شهرضا اشیاء متنوعی از قبیل کاسه و بشقاب، سرویس چایخوری، گلدان، زیر سیگاری، شمعدان، لیوان و غیره میسازنند.
سفالهای این منطقه به صورت منقوش عرضه میشود و نقاشیهای آنها به چند سبک مختلف میباشد.
مواد اولیه سفال
اولین ماده مصرفی در ساخت ظروف سفالی
گل رس یا خاک رس است
خاک رس به چند صورت در طبیعت وجود دارد:
۱٫ خاکهای اولیه :
خاکهایی است که در کنار سنگهای مادر رسوب نموده، به وسیله آب یا باد جابه جا نشده، به طور نسبی خالص باقی مانده است.
۲٫ خاکهای ثانویه :
خاکهایی است که بر اثر عوامل طبیعی مانند باد و باران و جریانهای موقت یا دایمی رودخانه ها از محل اولیه منتقل و در این جا به جایی با مواد آلی و اکسیدهای مختلف مخلوط شده است. این نوع خاکها در مقایسه با خاکهای اولیه خلوص کمتری دارند اما از چسبندگی بیشتری برخوردار است.
موارد و مصالح مورد استفاده در سفالگری از نظر کمیت فیزیکی به چند دسته تقسیم می شوند:
۱٫ مواد اولیه پلاستیک (شکل پذیر یا رُسها) :
به خاکهایی گفته می شود که خاصیت «پلاستی سته» دارند. یعنی خاصیتی که ماده را قادر می سازد تا در اثر یک نیروی خاری بدون شکست و گسستگی تغییر شکل داده، بعد از حذف یا کاهش نیرو، همچنان شکل خود را حفظ کند.
۲٫ مواد اولیه غیرپلاستیک :
خاصیت تغییر شکل ندارند
مواد اولیه غیر پلاستیک به چند دسته تقسیم می شوند:
۱٫ پر کننده ها :
مانند سیلیس، سنگ چخماق و تالک، مواد غیرپلاستیکی هستند که به بدنه افزوده می شوند. معمولاً دارای نقطه ذوب بالا و مقاومت شیمیایی خوبی هستند.
۲٫ گداز آورها :
مانند فلدسپات، اکسیدهای سدیم، پتاسیم، بور یا باریم که در بدنه و لعاب سازی به کار می رود. گداز آورهای مورد استفاده در سرامیک سازی، بسیار متنوع اند.
ابزار و وسایل تولیدسفال:
سنگ خرد کن :
برای تبدیل قطعه های سنگ بزرگ به خرده سنگ استفاده می شود.
آسیاب :
برای پودر کردن مواد معدنی به کار می رود.
الک :
برای دانه بندی، تمیز کردن و جداسازی مواد از یکدیگر از الک استفاده می کنند.
مخلوط کن :
به هم زدن دوغابهای سرامیکی و ورز دادن خمیر سرامیک با مخلوط کن انجام می گیرد.
خشک کن :
برای خشک کردن دوغاب بدنه های خام قبل از پخت آنها را در خشک کن قرار می دهند.
کوره :
بدنه های خام و لعابدار را در کوره می پزند.
چرخ سفالگری :
برای ساخت ظرفهای سفالی از چرخ سفالگری استفاده می شود.
ابزار کوچک چرخکاری: وسایلی است که برای شکل دادن ظرفهای سفالی، هنگام چرخ کاری به کار می رود.
بررسی کیفیت مواد اولیه کاربردی:
مواد اولیه مناطق مختلف کیفیات و خصوصیات متفاوتی دارند و هر کدام برای ساخت نوع خاصی از محصول و شیوه تولید مورد استفاده قرار می گیرند . به طور مثال محل مورد استفاده برای کاردستی ، چرخکاری و قالبی باید دارای قابلیتهای متناسب با آن شیوه باشد .
۱- ارتن ور Earthen Ware
قطعه ای از سرامیک را نامند که بین ۸۵۰ درجه سانتیگراد تا ۱۰۰۰ درجه سانتیگراد آتش دیده و دارای تخلخل نامرتب باشد . در زبان فارسی به اشیاء ارتن ور « سفال » گفته میشود . ولیکن این لغت در برخی مواقع فقط به اشیاء سرامیکی سرامیکی بدون لعاب اطلاق میگردد . در زبان عرب نیز ( خزف ) نامیده شده و آن عبارتست از پوسته آهکی نوعی از حیوان دریایی . این نوع سرامیک را فرانسویان فیانس (Faience ) نامگذاری کرده اند . در سرامیک سازی فرانسه ( فایانلس ) به سفال لعابدار منقوش گفته می شود . در زبان انگکلیسی ارتن ور (Earthen Ware) نامیده می شود . ( معنای تحت الفظی ارتن ور به نام بدنه خاکی است ) . در انگلیسی کلمه پاتری (Pottory) در این مورد بکار می رود در صورتیکه معنای لغوی پاتری از دو کلمه پات (Pot) به معنای ظرف و اری (Ery) به معنای کار کردن و ساختن تشکیل شده است . که مجموعاً به معنای ظرفسازی و به معنای خاص جنبه سرامیک سازی دارد . در خاتمه نزدیکترین لغتی که به پاتری وجود دارد کلمه (کوزه گری ) است . در زبان آلمانی نیز (Steingert) نامیده شده است .
ارتن ور خود از لحاظ ترکیب به چندین نوع تقسیم شده که به شرح ذیل می باشد :
الف ـ ارتن ور طبیعی Natural Earthen Ware
که معمولا از یک نوع ماده اولیه ودارای حداکثر ناخالصی است.
ب ـ ارتن ور ظریف Fine Earthen Ware
عبارت است از قطعه ایی که مرکب ازمواد اولیه پرچسب و کم چسب و دارای حداقل ناخالصی است.
ج ـ ارتن ور تالکی Earthen Ware Talc
که نوعی از ارتن ور با استحکام زیاد است و بعلت ریزی دانه های تالک محصول مرغوبی را بدست می دهد.
دـ ارتن ور نیمه شیشه ای Semivitruse Earthen Ware
که از ترکیب سه ماده اصلی تشکیل شده و دارای تخلخلی متوسط بوده وحاوی درصد جذب آب کم می باشد. این نوع ارتن ور سفید رنگ برخی اوقات شفاف نیز بوده و بعلت عدم وجود اتصال ( آلومینیوم سیلیکات) بین ذرات بسیارترد و شکننده می باشد. بدین لحاظ اکثر اوقات با چینی اصل اشتباه شده و در زبان عرف بنام بدل چینی مشهور است.
۲- استون ور Stone Ware
قطعه ایی است لعابدار و یا بدون لعاب که قسمت اعظم آن از مواد دیرگداز تهیه شده و تا نیمه شیشه ای شدن ( درجه بحرانی ) گرما دیده و در درجات c˚۱۲۰۰ تا c˚۱۳۰۰ در مسیر حرارت قرار گرفته است.
استون ورها عموماً شفافیتی ندارند و کاملاً مات هستند ولی از استحکام عالی برخوردار هستند. در فارسی نام تجاری آن (چینی سنگی) می باشد. در فرانسه (Cres) ودر آلمانی (Steinzeng) نامیده میشود .
استون ورها به انواع ذیل تقسیم می گردند:
الف ـ استون ور طبیعی S. Natural
که از یک نوع خاک با حداکثر ناخالصی تهیه می شود.
ب ـ استون ور ظریف S. Fine
که از مخلوطی از خاکهای پرچسب و کم چسب تشکیل شده و پوشش مثلثی ایجاد می کند .
ج ـ استون ور صنعتی غیر متخلخل Tecnnical S.
که از مواد خام خالص و کنترل شده تهیه و بدقت مخلوط و حرارت دیده و با حداقل تخلخل بیشتر در صنایع شیمیایی استفاده می شود.
دـ استون ور جاسپر Jasper S.
که از آنها به مقدار فراوان از ترکیبات باریم استفاده شده است.
هـ ـ استون ور بازالت Basalt S.
که از بدنه آنها از مقادیر زیادی اکسید آهن استفاده شده است.
۳ـ چینی China
این نوع سرامیک دارای بدنه ای کاملاً سفید و شفاف با درصد تخلخل کم و گاهی صفر است. لعاب چینی همواره ترانسپرانت و شیشه ای می باشد . درجه پخت این محصول بین c˚۱۲۰۰ تا c˚۱۴۵۰ می باشد . چینی از مواد اولیه مرغوب و کاملاً خالص تهیه شده است .
چینی ها از لحاظ ترکیب مواد به انواع ذیل تقسیم می گردند:
الف ـ چینی هتل Hotel China
دارای ترکیبی سه ماده ایی است که شامل اکسید آلومینیوم و سیلیس فراوان بوده و به اضافه مقدار درصدی کم از آهک کلسینه شده که در شرایطی ویژه حرارت دیده ودارای تخلخلی بسیار پائین می باشد:
معمولاً علامت مشخصه چینی هتل آنست که نسبت به سایر چینی ها بسیار ضخیم تر می باشد.
ب ـ چینی خانگی House hold China
که تمام تولید آن مانند چینی هتل است ولی با ساختی ظریفتر و نازکتر که باعث ایجاد شفافیت در بدنه ظرف می گردد.
ج ـ چینی استخوانی Bone China
که شامل مقادیر فراوانی خاکستر استخوان می باشد که باعث تولید شفافیت بهتری در بدنه ظرف می گردد. چینی های استخوانی اکثراً در انگلستان ساخته می شوند.
د ـ چینی فریت Frit China
که شامل مقادیری گدازنده فلاکس (Fluxe) است که سبب شفافیت بدنه می گردد. نام بالیک ور (BellekWare) نیز در همین زمینه به کار می رود. چینی های مشهور له ناکس (Lenox) در آمریکا نیز از این نمونه است.
توضیح آنکه ایرانیان نیز در قرن نهم میلادی این تکنیک را بررسی و تجزیه نمودند .
هـ ـ چینی سخت High Strenght China
دارای ترکیبی هستند که در آن آلومین به مقدار زیاد جانشین کوارتز شده است.
ت ـ چینی آشپزخانه ای Kitchen Ware
که دارای ضریب انبساط حرارتی کم بوده و اغلب شامل مقادیری کرودریت (Cordierite) یا اکسید لیتم بصورت مواد معدنی مختلف در آنها وجود دارند. اون ور (Oven Ware) نوعی از چینی های آشپزخانه ای مخصوص داخل فر است و نوعی دیگر ظروف مقاوم در برابر شعله (Flame Ware) می باشد که پخت غذا بر روی حرارت آزاد را میسر می کند.
۴- پرسیلن Porcelain
پرسیلن ها یک بدنه کاملاً سخت و شفاف سرامیکی اند که معمولاً دارای ترکیبات سه ماده ایی می باشند . این نوع اجسام ابتدا در حرارت ( c˚۹۰۰ الی c˚ ۹۵۰) آتش داده شده و سپس لعابی که معمولاً شفاف است با درجه حرارت بالاتر ( بین ۱۳۰۰ الی ۱۵۰۰) بر روی آن داده می شود. در مورد بعضی از پرسلین ها مانند پرسیلن های الکتریکی هردوی این اعمال در یک جا انجام می گیرد. در زبان فنی عرفی اکثر قطعات فنی و مهندس و نیز چینی های بدون لعاب را که دارای درصد تخلخل صفر باشد پرسلین می نامند.
۵- سرامیک های خالص Special Ceramics
بخشی از این نوع سرامیک برای قطعات غیر مادی جهت صنایع الکترونیک بوده که شامل تیتانیت ها (Titanite) و فریت ها (Ferrites) می باشد. همچنین سایر قسمتها شامل بدنه های دیرگداز بسیار نرم . اجسام شیمیائی ، پرسلین های دندانپزشکی . بدنه های مقاوم در برابر شوکهای حرارتی . ابزارهای برش سرامیکی و بدنه های انتقال دهنده اشعه مادون قرمز می باشد.
انواع خاکهای سرامیکی:
به طور کلی خاکهای سرامیکی به دو گروه تقسیم می شود : نوع اول و نوع دوم
خاکهای نوع اول:
خاکهای نوع اول خاکهائی هستند که در کنار صخره های مادر که فلدسپات باشد بوجود بیایند و هنوز بوسیله باد یا آب به سایر نقاط برده نشده باشند . سنگهای فلدسپاتی تحت تاثیر آبهای زمین که به داخل آن نفوذ می کند مواد محلول خود را از دست می دهند و متلاشی می شوند و گاهی نیز بخار یا گازهای موجود در زمین این کار را انجام می دهند و در نتیجه خاکی بوجود می آورند که کائولن نام دارد. خاکهای نوع اول سرامیک خالص اند و چیزی با آنها مخلوط نشده است ، رنگ این نوع خاک ها نیز سفید است.
خاکهای نوع دوم:
خاکهای نوع دوم آن خاکهائی هستند که از زادگاه اصلی خود توسط باد و باران به سایر نقاط برده شده است. مقدار خاکهای نوع دوم در طبیعت خیلی بیشتر از خاک های نوع اول است.
انتقال خاک توسط آب تاثیر زیادی بر روی آن دارد . زیرا در حین جریان داشتن در داخل رودخانه ها ذرات آن ریزتر می شود . وقتی که از سرعت آب رودخانه کاسته می شود مواد سنگین آن رسوب می کنند و در جائی که کاملاً ساکن می گردد ذرات بسیار ریز ته نشین می شود. این نوع خاکها در حین عبور از مکانهای مختلف نسبت به کائولن ناخالص می شوند و ترکیبات پیچیده تری بخود می گیرند . در این نوع گلها موادی نظیر کوارتز ، میکا ، آهن و مواد دیگری نظیر کربن یافت می شود. خاکهای نوع دوم از نظیر ترکیب با هم تفاوت دارند . در بعضی از انواع آنها که کائولن دست دوم است آهن وجود ندارد ولی این کائولن بسیار کمیاب است. بال کلی که یکی از انواع این گلهاست و به عنوان چسب مصرف می شود و دارای مقداری آهن است. پس بطور کلی می توان گفت گل سرامیک ماده ای است که از سیلیس و آلومینا و آب ترکیب شده باشد و وقتی حرارت ببیند سخت و محکم گردد.
انواع خاکهای سرامیکی:
کائولن:
شرایط مختلف زمین شناسی باعث ایجاد گل هائی با خواص فیزیکی و شیمیائی مختلفی شده است. سفال سازان فقط آنهائی را مورد استفاده قرار می دهند که برای کار آنها مناسب باشد.
یکی از انواع مهم گل سرامیک که مورد استفاده زیادی دارد کائولن است . این گل تا اوایل قرن ۱۸ در اروپا مورد توجه نبود و بعداً در سرامیک سازی طرف توجه قرار گرفت.
ولی در چین ظروف چینی سفید در اوایل ۲۰۰ پیش از میلاد و یا جلوتر ازآن ساخته می شد. ایجاد کوره هائی که درجه حرارت آنها ۱۲۰۰ درجه باشد به همراه ساختن ظروف چینی ظریف و شفاف در چین در حدود ۶۰۰ سال بعد از میلاد اتفاق افتاد . از این نظر چینی ها هزار سال جلوتر از اروپائیها بوده اند. کائولن در چین بیشتر از هر جای دیگری یافت می شود . چسبندگی کائولن چینی نیز نسبتاً زیاد است وبرای کار بسیار مناسب می باشد . سرامیک سازان چینی در ابتدا ظروف سفید ولی کم دوامی از کائولن می ساختند ولی پس از چندین صدسال تجربه توانستند کوره هائی با درجه حرارت بالا به وجود بیاورند و یا چیزهائی به کائولن اضافه کنند تا بتوانند چینی واقعی را که سخت و نسبتاً شفاف است بسازند . کائولن از گلهای نوع اول است و خود از تجزیه فلاسپات در مجاورت رطوبت هوا و آب به وجود می آید ، ذرات آن نسبتاً درشت و در مقایسه با گلهای نوع دوم چسبندگی آن بسیار کم است . کائولن کلی نسبتاً خالص است و موادی نظیر آهن در آن یافت نمی شود .کائولن در ۱۸۰۰ درجه ذوب می شود و چسبندگی آن نیز کم است . برای اصلاح آن مواد دیگری به آن اضافه می کنند .
بال کلی:
بال کلی بر خلاف کائولن دارای دانه های بسیار ریز و آهن زیاد بوده و خاصیت چسبندگی آن خیلی بیشتر است . نقطه ذوب بال کلی پایین تر از نقطه ذوب کائولن است . بال کلی و کائولن هر دو ممکل هم هستند و به همین جهت آنها را با هم مخلوط می کنند . بال کلی از گلهای نوع دوم است و در ۱۳۰۰ درجه متراکم و محکم می شود. درصد انقباض بال کلی ۲۰% است و آن را برای اصلاح گلهایی که چسبندگی کمتری دارند مصرف می کنند ولی مقدار آن نباید بیشتر از ۱۵ % باشد . رنگ بال کلی خاکستری است زیرا کربن آن زیاد است ولی این کربن در موقع پختن می سوزد و تأثیری روی پخته آن ندارد . بعضی از انواع بال کلی فاقد کربن است و به همین جهت رنگ آنها سفید می باشد .
گل نسوز:
اینگل در مقابل حرارت دوام زیادی دارد و بعضی از انواع آن چسبناک وبعضی دیگر فاقد چسبندگی است. رنگ این گل پس از پختن قهوه ای تیره میشود . از این گل برای ساختن آجر نسوز و کوره های ذوب فولاد استفاده می کنند ، این گل اگر با گلهای دیگر مخلوط شود وتکسچر ( بافت ) خاصی به آنها می دهد .
گل استون ور:
استون ور بین ۱۲۰۰تا۱۳۰۰ درجه سانتیگراد پخته شده واز گلهای نوع دوم محسوب می شود و رنگ پخته آن از خاکستری روشن تا قهوه ای تیره تغییر می کند .
گل معمولی سرامیک ( اژتن ور ) :
این نوع گل دارای مقدار زیادی آهن بوده و در حرارت ۹۵۰ تا ۱۱۰۰ درجه پخته می شود . ظرفهای معمولی سرامیک و کاشی ها را با این گل می سازند .
خاکهای رسی در ایران :
شناسائی و استخراج خاکهای رسی در ایران به طور کلی وضعیت علمی مشخص نداشته است . در زمانهای گذشته وجود سفالگری سنتی در کشور به علت احتیاج جامعه رونق فراوان یافته بود ودر مقابل به علت عدم دسترسی به خاکهای سفید پخت ، تشخیص و تحقیق و بررسی خاکهای مذکور که از مرغوبیت خاصی برخوردار بودند ممکن نگردیده است .
از طرفی پس از صنعتی شدن کشور و احداث کارخانه های مختلف با تکنولوژی پیشرفته در ۳۰ سال اخیر( که منجر به تولید انبوه شده است ) و مساعدت کارشناسان خارجی نسبت به شناخت و طبقه بندی خاکهای مختلف ، هماهنگی و استاندارد نمودن مواد مذکور به طور عام میسر نگردیده و تاکنون به صورت پراکنده در دسترس می باشد .
در حال حاضر به جز معدن کائولن زموز مرند که از طریق سازمان زمین شناسی و سایر مراکز پژوهشی و صنعتی مورد بررسی قرار گرفته است ، سایر معادن از لحاظ علمی دارای شناسنامه مشخص نیست و مدارکی که مفید در این زمینه باشد . بسیار محدود و نادر است .
با در نظر گرفتن امکانات موجود از نظر عدم دسترسی به مراجع و مراکز و اسناد مربوط در ایران مؤلف فقط به کمک مقالات و یادداشتهای منتشرشده وتوجه تجربیات شخصی خود در این زمینه مطالب مذکور را جمع آوری نموده . کائولین زنوز مرند ـ خاک منطقه کوشک نصرت ـ خاک زنجان ـ ایلیت زنجان ـ خاک قواشه سمنان ـ خاک درجزین سمنان ـ خاک میانه ( قره آقاج ) ـ خاک آباده ـ خاک تاکستان قزوین ـ خاک عبدل آباد قزوین ـ خاک زاویه ساوه ـ خاک هشترود ـ خاک نی نی اصفهان ـ خاک سر کویر ـ خاک آبعلی ـ خاک بوئین زهرا ـ خاک آبگرم زنجان .
مراحل ساخت سفال
اساساً چهار مرحله عمل برای ساختن انواع ظروف سفالی وجود دارد:
۱- آماده ساختن گل: که شامل ورز دادن گل قبل از شروع کردن به کار میباشد.
۲- شکل دادن به آن: بعد از ورز دادن گل برای کار آماده شده و با استفاده از چرخ یا به طریق دستی به آن فرم میدهیم.
۳- تزئین: بعد از اینکه شیء مورد نظر ساخته با استفاده از روش های تزئین که در ذیل شرح داده شده، به زیبایی و جلوه آن اضافه خواهد شد.
عکاس مهرداد ادهمی
۴- حرارت دادن: در مرحله نهایی شیء ساخته شده را در کوره حرارت میدهیم.
روشهای تزئین
۱- برجسته کاری به کمک قلم مو به وسیله مخلوط گل سائیده و کتیرا.
۲- روش کندهکاری با چاقو قسمتهایی را گود میکنند.
۳- باسمه کاری به وسیله مهر.
۴- Sgraffito پوشش سفال به وسیله دو قشر لعاب با رنگهای مختلف و روی پوشش خارجی با وسیله نوک تیز نقش را حک میکنند.
۵- به کارگیری لعاب بر روی بدنه: پاشیدن ـ نقاشی کردن ـ غوطه ور ساختن ظرف در لعاب و یا روش موم گیری کل ظرف را موم میگیرند و جای نقشها را خالی کرده و سپس با رنگهای لعابی پر میکنند و حرارت میدهند و نقاطی که با موم پوشیده شده بود سفید میشود.
اشکال هندسی کوزهها
استوانهای، بیضی، کروی، مخروطی معمولاً ظروف سفالین ترکیبی از دو شکل یا بیشتر که زیبائی ظروف بستگی به ترکیب مناسب این اشکال و ارتباط اجزاء آنها با یکدیگر دارد. مثلاً سر ظروف با بدنه آن یا گردن صراحی با بدنه آن.
کوره
نیاز به بیان این مطلب نیست که در هنگام انتخاب کوره بایستی نهایت دقت را بعمل آورد. چون کوره قلب کارگاه تولید سرامیک است و بیشترین سرمایه گذاری در هر کارخانه را به خود اختصاص میدهد. عواملی که باید در انتخاب کوره در نظر گرفته شوند عبارتند از:
۱- فرآورده ای که باید پخته شود
۲- میزان تولید
۳- کیفیت تولید
۴- دمای پخت
۵- زمان پخت
۶- نوع شعله
۷- نوع سوخت
۸- تناسب ظرفیت بخش شکل دهی با ظرفیت کوره
۹- محل استقرار و تأسیسات زیر بنایی
شرایط زمین و …
آسیب شناسی مراحل تولید سفال
مواد اولیه وعمل آوری آن:
موادی که در گل سفال و سرامیک ایجاد اشکال می کنند. مثل : نمکها ، ماسه ، آهک و … و جداسازی آنها از طریق شستشو و یا الک کردن با الکهای ریز دانه ( حدوداً ۱۲۰ مش )
نیاز به مواد افزودنی ، بر اساس نوع محصول و شیوه های تولید .
مثل : شاموت ( خاکه سفال) ، لوئی (الیاف گیاهی) و …
روشهای عمل آوری و آماده سازی گل:
ورز دادن و یک دست کردن گل: از بین بردن فضاهای خالی (هوا)
آماده سازی دوغاب: مخلوط کردن مواد و آب به طورکامل و همچنین تعیین غلظت مناسب دوغاب
نگهداری مناسب گل : محل نگهداری : نوع نگهداری با کمک مواد مختلف مثل نایلن مزیت استفاده ازگلهای مانده و کهنه
برطرف کردن اشکالات لعاب . مثل : ترک خوردن، پوسته شدن ، جوش زدن و …
که معمولاً ناشی از عواملی مثل : عدم هماهنگی بدنه و لعاب ، غلظت نامناسب لعاب ( ضخامت) و حرارت نامناسب می باشد که بیشتر مربوط به شیوه های نامناسب بکارگیری لعاب است.
آسیب شناسی شیوه های تولید:
مشکلاتی که در حین خشک شدن گل بوجود می آید ( ترک خوری )
مهمترین عامل ترک خوری بدنه ها = عدم هماهنگی ضخامت بدنه در نقاط مختلف ظرف
لزوم بکارگیری اتاق خشک کن برای خشک کردن مناسب محصولات
مشکلاتی که در مرحله پخت محصولات در کوره می آید (شیب حرارتی)
نوع کوره و تاثیر آن بر کیفیت محصول ( بررسی ایرادات وهمچنین مزیت کوره ها نسبت به یکدیگر)
روشهای بکارگیری لعاب:
در تمامی روشهایی بکارگیری لعاب ، باید به ضخامت لعاب بروی بدنه توجه داشت.
شهرضا از گذشته های دور در سفالگری وسرامیک سازی درسطح کشور از منزلتی خاص برخوردار بوده و به گفته کارشناسان اهل فن ، سفالگری در این دیار به ۷۰۰ سال پیش و سرامیک با ۴۰ سال قدمت هنوز از جایگاه ویژه ای برخوردار است . که این مهم حاصل تلاش سفالگرانی بنام و هنرمندی است که دست ساخته های آنان امروزه در موزه های جهان خود نمایی میکند .
سفالینه های شهرضا نتیجه قرنها پیوند آدمی با خاک است این ابتدایی ترین هنر ماندگار بشری به دوران بس دور برمی گردد ، بقایای به جای مانده از یک کارگاه کوزه گری در منطقه ای به نام بابا پیر مربوط به دوران ساسانی واقع در روستای وصف در ۵ کیلومتری شهر تنها سند ماندگار از قرنها تلاش مردمان این دیار در وادی آفریدن از خاک و با خاک است .
در دوران انحطاط قاجار سفالگری نیز مانند بسیاری از هنرها رو به کاستی رفت و امروزه با شکل گیری سازمان صنایع دستی به این هنر ارج نهاده می شود.
و اما سفالگری در شهرضا به دو شیوه متفاوت تهیه می گردد سفالگری با خاک سفید ( چینی ) وسفالگری با خاک رس که هر کدام ازآنها نشان از ذوق و سلیقه و هنر استادان این دیار است سفالگری با خاک چینی با ماهی ها و مرغهای سیاه قلمش و با آبی سبز های دلربایش در انحصار خانواده استاد بهاری است که عمری است خریداران هنرشا ن را به تماشای گردش موزون ماهی ها ی کوچک و سکوت پر از هیاهوی مرغکان خاموش دعوت می کنند و اما سفالگری با خاک رس که از رونق روز افزون برخوردار است شیوه ای است که باید سر آمدترین هنرمندانش را در خانواده استاد عباس سهیل و برادانش یافت . در میان پسران او می توان به استاد علیرضا سهیل اشاره کرد که در زمینه کار با چرخ سفالگری و ساخت اشیاء بدیع از نخبگانی است که دستانش راز هم آغوشی و دوستی با خاک را پیش از هر کس می داند و بی هیچ چشم داشتی راز دوستی با خاک و آب و آتش را به شاگردانش آموخته است وی از معدود استادهای شهرضایی است که به تربیت هنر جویان آکادمیک پرداخته است این استاد فرزانه در زمینه کاربردهای صنعت سفال و سرامیک در مصارف نسوز خانگی ، صنعت کشاورزی و صنایع دستی و …. فعالیت چشمگیری داشته که خود نشان از خلاقیت و پشتکار و تجربه این استاد هنر سرامیک است .از دیگر اساتید این دیار می توان به استاد علی فخار باشی ، استاد حسین بهاری ( کاشی پز ) استاد حاج یحیی سهیلی که این استاد در سال ۱۳۴۴ سفال سنتی شهرضا را به سرامیک مبدل نمود نام برد که به عنوان یکی از استادان برجسته سفال و سرامیک ایران مشهورمی باشد.
حاج رحمت ا… سهیلی ، محمد رضا سهیلی ، محمد باقر سهیلی از دیگر هنرمندان این عرصه هستتند که در حال حاضر با یاد و خاطره اجداد خود مشغول فعالیت می باشند و بسیاری از دست ساخته ای هنری این هنر مندان به کشورهای عربی ، آسیایی و اروپایی صادر شده و حجم قابل توجهی از صادرات شهرستان را در بر می گیرد .