عصارخانه بیطرف
تاریخچه عصارخانه
نوشته: عباس بهشتیان با همکاری سازمان حفاظت آثار باستانی ایران
عصارخانه(کارخانه روغن‌کشی) ، در گذشته و حال، روشنگر ویژگیهایی در زمینه‌های اقتصادی، صنعتی و کشاورزی مناطق اطراف خود بوده است. بخصوص شیوه ی معماری عصارخانه‌های کهن جلب توجه فراوان می‌کند و کیفیت ساختمانی این آثار، از لحاظ انواع تیرها و سنگها و آسیاها و خمره‌ها و نیز نحوه نصب هریک، نگرنده را می‌گیرد.
مبنای شیوه‌های ساختمانی عصارخانه به دوران قبل از صفویه بر می‌گردد و چنانکه از شواهد تاریخی دریافت می‌شود، شهریاران بزرگ خاندان صفوی به تقلید از روشهای مالوف عصارخانه سازی، بناهایی در اصفهان برپا داشتند که از جمله است عصارخانه شاهی در نزدیکی چهارسو شاه، عصارخانه شاهزادگان در محل بازارچه بلند و عصارخانه نزدیک بازارچه حبیب‌الله خان بیدآباد.
بطور کلی اصفهان ۱۷ عصارخانه داشت که متأسفانه در قرن اخیر ۱۳ عصارخانه ویران شد. در میان ۴ عصارخانه باقیمانده از همه کهن‌تر عصارخانه کوچه جهودهاست که در مجاورت کوی قندیل سازها قرار دارد و شگفت آنکه از هرجهت کامل و سالم است.
عصارخانه دیگر نزدیک گرمابه شیخ بهایی(کوچه جماله) واقع است که با همان شیوه قدیمی اداره می‌شود. سومین عصارخانه، شاهی نام دارد و در بازار مخلص، هم زمان با مدرسه ملاعبدالله و دیگر آثار تاریخی شاه عباس کبیر ساخته شده است. چهارمین عصارخانه پانسنگ پاسنگ نام دارد و در محله پاسنگ واقع است. اهمیت این آثار بیشتر از آن جهت است که از اصول فنی و شیوه حمل و نقل ستونهای سنگین و صعب الانتقال در دوران معماری گذشته نشان دارد.
پیدایش عصارخانه
از نیازهای دیرینه بشر روشنای بود تا بواسطه آن از دام ظلمت و تاریکی برهد. با پیشرفت زمان در هر گوشه و کنار راه و رسمی برای مبارزه با عفریت سیاهی شب ایجاد شد، که استفاده از دانه‌های روغنی یکی از این راهها بود. پیش از آن شمع اهمیتی سزا داشت، لیک بیشتر در خانه اعیان و رجال و درباریان بکار می‌رفت. خواجه شمس الدین می‌گوید:
شب تیره چو سرآرم ره پیچ پیچ زلفت مگر آنکه شمع رویت بر من چراغ دارد
بی‌تردید، عوام، در شهر و در روستا، استفاده از روشنایی دانه‌های روغنی را برتر می‌شمردند و بررسی دقیق آثار باستانی، گواه این مدعاست که روغن چراغ بزرگترین عامل مؤثر در تأمین روشنایی مورد نیاز مردم بوده است. در مسجد جامع اصفهان، که از آثار قرون اولیه عصر اسلامی است، جای چراغهای روغنی فراوانی در دالانها و شبستانها به چشم می‌خورد. وقف‌نامه‌های موجود نیز تماماً حاکی از آن است که در گذشته سرمایه‌های هنگفتی برای تأمین روغن چراغ مساجد و امامزاده‌ها، اختصاص می‌دادند. صائب می‌گوید:
آب در روغن چو ریزد ناله خیزد از چراغ صحبت ناجنس آتش را به افغان آورد
شاید یکی از شرایط مؤثر در مصرف روغن چراغ سهولت تهیه آن بود، که در شهر و روستا کیفیتی همسان و هماهنگ داشت.
کیفیت ساختمانی عصارخانه
عصارخانه در شکل کلی، عبارت است از بنایی دوطبقه که در آن پایه‌ها عموماً با استفاده از شفته آهکی و سنگ و دیوارها و سقفها بیشتر با خشت و گاه آجر ساخته شده است. طبقه بالایی عصارخانه که قسمت ورودی را نیز تشکیل می‌دهد، شامل انبارهای بزرگ خمره‌ها و مجموعه‌ای از ظروف است که روی برخی از این ظروف لعابهای فیروزه‌ای و زمردین لاجوردین دیده می‌شود. دستگاهی به نام گرمخانه نیز در این طبقه احداث کرده‌اند که به منظور بو دادن دانه‌های روغنی، مورد استفاده قرار می‌گیرد. طبقه زیرین عصارخانه به دستگاه روغن گیری اختصاص دارد که مشتمل است بر سنگهای آسیای کافشه و آسیای گندم خرد کنی و ارده مالی، که بنایی است کاملاً مدور از سنگ و آجر و با ارتفاع تقریبی یک متر. روی این بنا دو سنگ بزرگ مدور قرار دارد.
عصارخانه های زیادی درشهر وجودداشته که حدوداپنج عصارخانه بودندو به علت مسائل مالی اکثر عصارخانه هاخراب شد.تنها عصارخانه ای که در شهرستان شهرضا سالم باقی مانده و هنوز مشغول به کاره ,عصارخانه ی بیطرف است .
« عصارخانه بیطرف » شهرضا با مساحت تقریبی ۷۰۰ مترمربع و زیربنای ۵۰۰ متر مربع، یکی از آثار مهم تاریخی و گردشگری شهرشهرضا است که در خیابان حکیم اسداله،قرار دارد.سقف ساختمان به صورت طاق چشمه هست و ارتفاع طاق تا کف ساختمان حدود۱۲متر ارتفاع دارد حدود ۱۵۰سال قدمت داد.درسال ۱۳۴۰ کارخانه تولیدبرق به همت دکترمیربد به شهرشهرضا آمدوچندین ژنراتور باحرکت خود,مسول تولیدبرق درشهر شهرضا شدند. دراین زمان که تازه برق در شهرضا آمده بودعصارخانه بیطرف اولین عصارخانه وتنها عصارخانه ای بود که در دهه چهل برای حرکت دادن تیر بزرگ و چرخش سنگ آسیاب از موتور برق استفاده شد.
این عصارخانه حدود صدسال سابقه دارد و درآنجا روغن منداب وروغنهای دیگر می گرفتند.این عصارخانه درخیابان حکیم اسداله قرار دارد.
تصویر۱
تصویر۲
تصویر۳
