قنات موغان شهرضا

مقدمه:

قنات

قنات کانال آب زیرزمینی است که آب را از اعماق زمین در بالا دست به سطح زمین در پایین دست انتقال می دهد. کلمه قنات عربی است ولی سیستم آبرسانی قنات در ایران ابداع شده است.
عمده مناطق ایران گرم و خشک هستند. زندگی در این مناطق فاقد باران و آب روان کافی غیر ممکن است، ولی ایرانیان با استفاده از قنات توانسته اند نیاز خود با آب را رفع کنند و صحراهای خشک را آباد کنند. مناطق گرم و خشک سایر مناطق دنیا مانند استرالیا فاقد سکنه هستند اما در ایران نه تنها شهرها و روستاهای فراوانی وجود دارد بلکه تولیدات کشاورزی مناطق گرم و خشک شامل میوه، سبزی و دانه های روغنی صادر نیز می شود.

بر اساس آمار وزارت نیرو در حدود ۳۶۳۰۰ قنات در ایرن شناسایی شده اند.

قنات‌های مرکز شهرستان شهرضا

قنات فضل‌آباد: گفته‌اند که بانی این قنات زنی به نام فضیله خاتون بوده است، این قنات دارای ۳ رشته است به نام‌های قطب‌الدین، ریگی(فضیله) و مینا(فضل‌آباد)، مادر چاه‌های آن در دامنه کوه سورمنده واقع است و آب آن پس از طی مسافت ۷ کیلومتر در روستای موسی‌آباد آفتابی می‌شود و با وجود کم آبی هنوز هم پر آب‌ترین قنات شهرضاست. قنات فضل‌آباد زمین‌های وسیعی را در محدوده جنوب و شمال جاده کمربندی تا خیابان حکیم نصراله و حتی تا نزدیک میدان شهدا سیراب می‌کرد.

قنات معصوم‌آباد: این قنات زمین‌های محدوده شمال کمربندی و شرق ورزشگاه تختی را مشروب می‌کرد. امروزه با حفر چاه مقداری از این زمین ها کشت می‌شود.

قنات فیض‌آباد: در غرب شهرضا واقع بود و زمین‌های محدوده میدان میوه و تره بار و شمال جاده مبارکه را سیراب می‌کرد. فعلا خشک است.

قنات زرهه: در شمال فیض‌آباد واقع بود، این قنات دو رشته داشت اما فعلا خشک است.

قنات سودآباد: زمین های محدوده خیابان شهید یزدانی و جنوب بوستان قدسیان را مشروب می‌کرد. فعلا خشک است.

قنات مزرعه(آب‌مزرع): مزرعه الله‌آباد را در محدوده میدان شهید شادمند سیراب می‌کرد. اکنون اندکی آب دارد.

قنات چغاد(چاغا): در قسمت غرب شهرضا و در زمین‌های منطقه چغاد جاری با من قنات دارای دو رشته بود اما فعلا خشک است.

 

قنات موغان

موغان یکی از قنات‌های معروف شهرضاست که در زمانی نه چندان دور حدود ۴۰ هکتار از زمین‌های اطراف شهرضا را زیر کشت می‌برد؛ مادر چاه این قنات، زمین‌های بالادست روستای زیارتگاه است. عمق مادر چاه آن حدود ۲۵ متر است و تعداد ۱۵۰ میله(چاه) دارد.

قنات موغان بیش از هفت کیلومتر طول دارد و متعلق به خرده مالکان شهرضا است. در سال‌های اخیر حدود پانصد متر از مظهر قنات تا مزارع را با کول پوشانده‌اند؛ از تعداد هزار و ۲۸۰ سهم قنات، حدود ۱۰۰ سهم آن موقوفه است، آن‌چه باعث شد که به معرفی موردی این قنات بپردازیم دو ویژگی این قنات است.

قنات منحصر به فرد موغان

قنات‌ها از نظر ساختمان و فرم به ۳ دسته تقسیم می‌شود:

1. قنات‌های ساده: یعنی همان تونل‌های زیر زمینی با یک ردیف چاه‌های عمودی که مشهور است.
2. قنات‌های منشعب از رودخانه: این قنات‌ها برخلاف قنات‌های ساده از رودخانه تغذیه می‌کنند و در واقع مثل یک تونل آب را از رودخانه به زمین‌های مزروعی منتقل می‌کنند. این نوع قنات‌ها در مناطقی چون شوشتر، رامهرمز و شهداد وجود دارد.
3. قنات‌های دو طبقه: این نوع قنات‌ها به جای یک تونل سرتاسری، دو تونل دارند یکی از آن‌ها با فاصله، بالای دیگری قرار دارد و از مبدأ تا مظهر دارای دو طبقه زیر است و آب یک طبقه در طبقه دیگر نفوذ نمی‌کند؛ تاکنون تنها یک قنات دو طبقه در جهان شناخته شده است و آن هم قنات «مون» اردستان است. فاصله بین دو پیشکار این قنات حدود ۳ متر و طول قنات حدود دو کیلومتر است.

با بررسی سازه قنات موغان در می‌یابیم که این قنات جزو هیچ یک از ۳ دسته قنات مذکور نیست و از این جهت باید آن را منحصر به فرد و یا لااقل نادر دانست؛ قسمتی از قنات موغان دارای دو طبقه است و از دو تونل زیر سو و رو سو تشکیل شده است اما برخلاف قنات «مون» اردستان آب از طبقه بالایی (روسو) و از طریق میله‌های قنات، به طبقه زیرین (زیر سو) می‌ریزد و از آن جا ادامه مسیر می‌دهد.

طبقه زیرین تقریبا آبی ندارد و علت حفر آن چندان روشن نیست. شاید به خاطر شیب بیش از حد طبقه رویی، طبقه زیرین را حفر کرده‌اند تا آب با شیب ملایم به بیرون از قنات هدایت شود؛ البته آن چه مسلم است این دو تونل همزمان با هم حفر شده است. طول بخش دو طبقه‌ای قنات حدود ۵۰۰ متر است.

قدمت و وجه تسمیه قنات موغان

در همه‌جا نام این قنات موغان(muqan) ثبت شده است و در بین مردم به موغون(mowqun) معروف است. این کلمه از مغان(روحانیون زرتشتی) گرفته شده است؛ ریش‌سفیدان و مُعمران محلی از اجداد خود نقل می‌کنند که گفته‌اند«این قنات گَبر کَن است».

یعنی توسط گبران(زرتشتیان) حفر شده است بنابر گفته تاریخ قرن‌ها قبل جمعیتی از زرتشتیان در این منطقه و روستای بابوکان زندگی می‌کرده‌اند که این قنات به دستور بزرگان محلی و حمایت بزرگان دین برای جلب حمایت عامه مردم برای تاسیس قنات به خاطر هزینه ها و حاصل تدبیر و تلاش معماران قنات بوده است.

آیا وجود نامی کهن و نسبت آن به زرتشتیان دلیلی بر قدمت چند صد ساله آن نیست؟ آقای حسین علی قاسمی که سال‌هاست مقنی قنات موغان است معتقد است وجود لایه‌های رسوبی ضخیم و بسیار سخت دیواره‌های قنات دلیلی بر قدمت چند صد ساله و حتی هزار ساله آن است.

البته بایست این نکته را متذکر شد که پایه شهرضا از دوره باستان مخصوصا دوره سانیان گذاشته شد و می توان به قلعه خاموش دامزاد و قلعه گبری روستای قوام آباد و برج های تلگرافی اشاره نمود.

تالارهای زیرزمینی با وسعت ۴۰ متر مربع

همچنین در این قنات باران آب‌های وسیعی در اطراف میله‌های قنات وجود دارد که در طول چندین قرن ایجاد شده است؛ منظور از باران‌آب‌ها، حفره‌های بسیار وسیع و در واقع تالارهایی است که در زیر زمین به دلیل ریزش مداوم دیواره قنات و تخلیه مداوم آن ایجاد شده است که وسعت آن‌ها گاه تا ۴۰ متر مربع و ارتفاع آن‌ها گاه تا ۸ متر می‌رسد. امروزه آب‌های سطحی و باران‌ها از دیواره آن‌ها سر می‌خورد و به قنات می‌ریزد.

بنابر آن چه گفته شد اگر قنات موغان کهن‌ترین قنات منطقه نباشد یکی از قدیم‌ترین آنهاست و شایسته است اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، در جهت ثبت آن به عنوان یک اثر ملی و تاریخی اقدام کند.

 

قنات موغان

قنات موغان از جمله مهمترین و در عین حال کُهن‌ترین قناتهای شهرضا است که از ۲۸۰ سهم این قنات، حدود ۱۰۰ سهم آن موقوفه است.
این قنات که در گذشته‌های نه چندان دور و پیش از آنکه دیو خشکسالی چهره کریه خود را بر منطقه نمایان کند، بیش از ۴۰ هکتار از اراضی اطراف شهرضا را مشروب می‌کرده است.

عمق «مادر چاه» این قنات که در اراضی بالادست روستای «زیارتگاه» قرار داردحدود ۲۵ متر و تعداد ۱۵۰ میله دارد.