شهرضا ومحلات قدیمی
چکیده
کوی (محله) در کالبد معماری، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی ـ اداری شهر در ایران، اهمیت بسیاری دارد. محلهها بر پایه هر کدام از عوامل فوق، شهرت و اعتبار مییابند و از همین منظر هویت محلهای پیدا میکنند. در منابع تاریخی، از آن میان تاریخ نوشتههای محلی و جغرافیایی، آگاهیهای بسیاری درباره محلاتِ شهرهای گوناگون و وضعیت زندگی در هر محل ارایه شده است. محله از طریق برخی عوامل و یا اماکن و فضاهای عمومی و شاخص، پیوند میان گروهی از جامعه را در خود و در ارتباط با دیگر محلهها و همه شهر برقرار میکند. این ویژگیها در محلههای شهرهای ایران بویژه در قرون نخستین اسلامی وجود داشته و بنیان محله بر اساس ریشه ایرانی پیش از اسلام و توأمانی با الگوهای دوره اسلامی از آن زمان نهاده شد. این مقاله بر آن است تا ویژگیهای محله در شهرهای ایران سدههای نخستین اسلامی را بر اساس تاریخ نوشتههای محلی و جغرافیایی و با تأکید بر عناصر هویت بخش، ترکیب اجتماعی و مذهبی و فضاهای عمومی مانند مسجد، بازار و میدان بررسی کند.
مقدمه
محله در تاریخ اجتماعی و زندگی شهری ایرانیان توأم با ویژگیها و نشانههایی مانند: روابط و پیوندهای میانخانوادگی، معاشرتهای نزدیک و «رو در رو»، برخورداری از تعلقات مشترک در میان ساکنان یک مکان، است بنابراین محلهها در شهرهای گوناگون از نظر ساخت کالبدی، فضاهای عمومی، سیمای خانهها، ساختار اجتماعی و روابط جمعی و…، ممکن بود تفاوتهای بارزی از یکدیگر داشته باشند و اعتبار هر محله بسته به ساکنان آن، فزونی مییافت. هر محله بنا به ویژگیهایی که داشت از محلات همجوار خود متمایز میشد؛ گاه این وجوه تمایز در گروهبندی اجتماعی، اقتصاد، نقش سیاسی، ویژگیهای معماری، کارکرد و ساختار فرهنگی از گونه مذهبی و رسمها و حتی زبان، گویش و لهجه کاملاً نمایان بود و گاه الگوهایی خاص، پیونددهنده و وحدتبخش در میان همه محلهها بودند که در این صورت وحدت در پیوند با تنوع، به سان دیگر وجوه فرهنگی در ایران، پردوام میماند.
در سیر بازشناسی یک محله بایسته است که عناصر کالبدی آن مورد مطالعه قرار گیرد؛ بویژه آنکه از منظر تاریخی، بخشی از این عناصر پیشینه و خاستگاه تاریخی دارند و شماری از این عناصر در همه محلهها کارآیی یکسانی داشتند که از آن میان است: میدانها، گذرها، کوچهها، خیابانها و معابر، برج و باروها، دروازهها، باغها، کوشکها و خانهها، سازههای آبی، مساجد، تکیهها، امامزادهها، مدارس، اماکن عمومی مانند حمامها و زورخانهها، بازار و مکانهای مهم آن مانند بازارچهها، تیمچهها، راستهها، کاروانسراها، مکانهای تفریحی، ورزشی، صنعتی و کارگاهی و…
در بررسی وحدت و تنوع در محلههای شهرهای ایران، عوامل مؤثر بر شناخت تاریخی از محله نیز بایستی مورد توجه قرار گیرند: شناخت جغرافیایی از محله، پیشینهشناسی محلهها برای به دست دادن نشانِ رویدادها و تحولات در محلهها، بررسی هویت اجتماعی از منظر هویت محلهای و پیشینه تاریخی در پیوند با تاریخ هر مکان، بررسی ترکیب قومی و تحولات جمعیتی محلهها در پیوند با مسایل کنونی شهرها، مهاجرت به محلهها و عملکرد اجتماعی آنها، بررسی چهرههای شاخص فرهنگی، سیاسی، اقتصادی و اثرگذار در هر محله، بررسی گروهها و سازمانهای دولتی و غیر دولتی و دیگر عوامل اثرگذار در هویت محله بشمار می آید. در جامعه مدنی سده کنونی نیز، شهر و زندگی شهری (شهرنشینی) ریشه در هویت اجتماعی و فرهنگی ساکنان و خاستگاه سرزمینی آن دارد و از دیگر سو به شدت از تحولات و رویدادهای نوین، تأثیر میپذیرد. زندگی شهری و حتی ساخت کالبدی فضاهای شهری از چنین رویدادهایی که در گستره جهانی رُخ مینمایند، تأثیر پذیرفته و حتی در آنها تأثیر میگذارد. در چنین فرآیندی، بخش مهمی از هویت و حیات اجتماعی شهرها به محلههای آنها وابسته است که دگرگونی بسیار یافته و بویژه در کلانشهرها، محله از نظر کالبد معماری، خصوصیات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی سنخیتی با واقعیات تاریخی خود ندارد. از این رو شناخت محلههای شهر، پایه بازشناسی شهر در راستای مدیریت نظاممند شهری خواهد بود. در شهرها و روستاهای بزرگ ایران، محله هویت معناداری داشته که میتوان ویژگیهای فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و کالبدی آن را از منظر هویت، وحدت و تنوع مورد تأمل قرار داد. محلهها در شهرهای گوناگون از نظر ساخت کالبدی، فضاهای عمومی، سیمای خانهها، ساختار اجتماعی و روابط جمعی و… تفاوتهای بارزی از یکدیگر داشتند و اعتبار هر محله بسته به ساکنان آن، فزونی مییافت. معمولاً اماکن دینی (مسجد جامع، مشاهد و…)، بازار، ارگ و میدان تا اندازهای سیمای محلههایی را مشخص میکردند، که در آنها عالمان، طلبههای دینی، بازاریان و بازرگانان و گروههای مختلف صنفی، سپاهیان و دیوانیان و عاملان حکومتی ساکن بودند. گذرهای محلهها به شکل کوچههای پیچ در پیچ تا خیابانهای راستهای که به میدان، مسجد جامع، ارگ و بازار ختم میشدند سیمای داخلی محله را تقسیمبندی میکردند که این گونه توصیفها را میتوان از منظر منابع و یادمانهای تاریخی به دست آورد.
جایگاه محله در شهر ایرانی
محله هویت اجتماعی، اقتصادی، کالبدی و فرهنگی در شهر دارد و اصولاً پدیدآمدن و تکوین یک شهر با محلههای آن ارتباط مستقیم دارد. تفاوت شهرهای اولیه با روستاها در روابط درونی و بیرونی، مسأله تولید محصول مازاد بر نیازِ جامعه تولیدکننده، معماری، مجموعهای از عوامل کمی و کیفی حول محور تحولات اقتصادی (در تولید)، فنآوری، ارتباطات، ساخت استحکامات شهری، افزایش جمعیت و رشد فرهنگی بوده است (شهمیرزادی، ۱۳۷۸: ۳؛ مجیدزاده، ۱۳۶۸: ۹).این عوامل در بستر محله پدید میآید. ازدیاد جمعیت، تنوع شیوههای تولید و معیشت، شکل گیری جامعه فرادست و فرودست، تکوین نظام اداری و دیگر عواملی که در کالبد شهر حیات اجتماعی را رقم میزند، خواهناخواه در تفکیک اجزای شهر به بخشها و محلهها مؤثر واقع میشود. از این رو عناصر هویتبخش محله از منظر کلی مورد تحلیل پژوهشگران عرصههای شهر پژوهی تاریخی، جامعهشناسی شهری، باستانشناسی، معماری و شهرسازی، اقتصاد شهری و جغرافیای شهری بوده است. و نیز عوامل موثر بر «بنیاد»، «تکوین» و «هویت بخشی» محله از دیدگاههای فوق مورد توجه بوده است: «چگونگی تکوین، عوامل موثر در شکلگیری و تداوم حیات، ترکیب اجتماعی، ساختار مدیریتی، ساختار فیزیکی و اجزای محله و خصوصیات کالبدی» از مهم ترین عوامل در این زمینه به شمار میروند (محمدی، ۱۳۸۱: ۱۵۳).
باستانشناسان در نخستین شهرهای ایران مانند شهرسوخته سیستان، کنارصندل جیرفت، شهداد، سیلک کاشان، شهرهای ایلامی خوزستان و… آثار دژ، معبد و تأسیسات اداری را بر فراز بخش حاکمنشین شهرها کشف کردهاند و همین امر اولین محله از تکوین محلهها را در فرودست آن بخش نشان میدهد. شهرهای دوره ساسانی از سه بخش کاملاً متمایز تشکیل شده بودند که این بخش بندی، بیشتر از نوع «طبقهبندی» جامعه تأثیر میپذیرفت:
- کهندژ در هسته مرکزی شهر و به عنوان ارگ، مقر بخش نظامی و حکمرانی شهر بود که کاخها، آتشگاه اصلی، دیوانها، سربازخانهها، خزائن و انبارهای آذوقه در این بخش گرد آمده بودند و در مرکز یا در کناره شهر بر بلندترین و بهترین نقطه بنا شده بودند. برج و باروهای ستبر گرداگرد آن ها را در بر میگرفت و دروازهای که به شارستان (بخش درونی شهر= شهردرونی)۵ باز میشد، کهندژ را با پیرامون خود و دیگر بخشهای شهر پیوند میداد.
- بخش دوم، با نام شهرستان یا شارستان یا شهر درونی بود که «حلقه فضایی بیرون کهندژ را تشکیل میداد». محلههایی خاص برای طبقات ممتاز و مرفه شهر که دیوانیان و دبیران، سپاهیان و اشراف و بزرگان دینی در این بخش زندگی میکردند. میدان اصلی شهر در اینجا قرار میگرفت که عموماً بخشی از بازار به آن راه مییافت یا از آن منشعب میشد. شارستان با حصاری بزرگ محفوظ میشد و یکی از معانی شارستان پروار «حصارِ گِرد شهر» بود (باستانی راد، ۱۳۸۸: ۴۱). شارستان از طریق دروازههایی که در حصار آن تعبیه شده بود به بخش بیرونی شهر راه مییافت.
- «شهر بیرونی» یا چنانکه در دوره اسلامی به «ربض» شهرت یافت، در پیرامون شارستان (شهرستان)، بود که محلهها، خانهها، بازارها، باغها، زمینهای کشاورزی را در بر میگرفت. شهر بیرونی، بخش اصلی «فعالیت تولید کالائی و تجارتی را در خود جای داده بود» و عنصر «بازار به عنوان ستون فقرات شهر از دل شارستان (شار میانی)» تا میانه «شار بیرونی» گسترش مییافت که البته بر راههای ورود به دروازههای شارستان واقع بود و خانهها پیرامون آن بودند. در برابر هر دروازه از شارستان و در بخش بیرونی میدانی ساخته میشد که مرکز اصلی داد و ستد به شمار میرفت. پس از اسلام که ربضی یا دیواری بر گرد شهر بیرونی ساختند، روستاها و دِههای پیرامون آن حومه یا سواد نام گرفتند. از نظر اجتماعی نکته مهم آن است که در اواخر دوره ساسانی نارضایتیهای عمومی «بیرونی نشینان» باعث ایجاد شکافهای عمیقتر میان آنان و «شارنشینان» شد که این امر در گرایش آنها به فاتحان مسلمان و همراهیشان در فتح شهرها و حتی موقعیت یافتن آنها در دوره اسلامی مؤثر بود.
پایه ریزی اصلی شهرشهرضا در دوره سلسله ساسانیان انجام شده,ولی دردوران بعدازاسلامی از دوره سلجوقیان شهر شهرضا توسعه پیدا کرده است.
محلات قدیمی شهرشهرضا(قمشه ):
- محله حصورآباد:این محله هسته ی اولیه شهر درزمان آل مظفر بود.شاید شارستان و مرکز حکومت والی خاندان آل مظفر بوده که ازآثار باستانی این محله قبر شاه بویه است که مربوط به شاهزادگان آل مظفر می باشد که درسال۱۳۱۷ هجری شمسی تخریب گردید. درحاشیه این محله ,اولین گورستان شهر ودوحمام قدیمی مربوط به دوره ی صفویه و قاجاریه دیده می شود.
- محله باغملی:بین دو محله موغان و علیا قرار داشته ودرگذشته به صورت باغ وفضای سبز مورد استفاده قرار می گرفته است.این محله به دلیل اینکه بازار وکاروانسرا ومسجد جامع درآن قرار داشته از اهمیت ویژه ای برخورداربود.ساکنین این محله راعمدتا اقشاری تشکیل می دهند که ازنظرشغلی درارتباط بازارهستند.این محله بافت فیزیکی خود را باشبکه ی معابر پیچیده ی تاکنون حفظ کرده است.
- محله خندق(پادرختی):از محلات قدیمی شهراست,قرارگرفتن این محله درکنارخندقی که درگذشته دراین بخش شهر وجود داشته وجه تسمیه آن می باشد.
- محله ی کوچ کمال:این محله درغرب به محله آقا وحصورآباد واز شرق به محله موغان قرار گرفته است,که از یک طرف کانون تجارت شهر وازطرف دیگر قرار گرفتن در کنار جاده ی اصفهان به شیراز موجب گردیده است که درگذشته بخش خدمات جانبی بازار مانند کاروانسرا در داخل این محله احداث شود.این محله دارای دو دروازه به نام دروازه اصفهان و دروازه سیدخاتون بود.
وجه تسمیه ی آن به خاطر کمال نامی که از معروفیت خاصی برخورداربود,گرفته شده است,در داخل این محله دو محله کوچک به نامهای محله سرتخت ومحله میرانقراردارد.
تصویری ازبافت قدیمی شهرشهرضا تصویری ازبافت قدیمی شهرشهرضا تصویری ازبافت قدیمی شهرشهرضا تصویری ازیک سنگ قبر قدیمی که اطراف قلعه چغادپیداشده است. -شهرستان شهرضا
- محله آقا:از طرف جنوب به محله حصورآباد,ازشرق به محله ی کوچ کمال وموغان واز طرف غرب به محله فضل آباد محدود می گردد.سابقه ی تاریخی این محله به زمان صفویه می رسد,وجه تسمیه آن این است که سادات ودراویش در این محله سکونت داشتند این محله رامحله آقا گویند.
- محله فضل آباد,وجه تسمیه آن از قناتی باهمین نام گرفته شده است که دردوره آل مظفراحداث گردیده است,درگذشته دراین محله دروازه ای شاهمراد وگورستان حسن شاه قرارداشت این محل از طرف جنوب وشرق به محله ی خندق واز شمال به سودآبادمحدودمی شود.
- محله علیا:این محل درجنوب قمشه قرارداردوچون درارتفاعی بالاتری درمقایسه باسایر محلات قراردارد به محله علیا معروف می باشدوازشمال به محللات خندق وباغملی محدودمی شود,اطراف این محله درگذشته مزارع کشاورزی قرارداشته.
دروازه شاهمراد-دروازه حاج کمال-دروازه محله آقا- دوازه اصفهان-دروازه سیدخاتون-دروازه ی (شیراز)لار-دروازه دهاقان
همچنین این شهرستان دارای حصارمستحکم با برج های محافظ بوده به طوریکه خواهدآمداین حصار همه جاشهررا از هجوم باغیان محفوظ داشته قسمتی ازحصارشهر تا سال۱۳۱۷هنوزپابرجا بود اما درسال فوق چون شهر روبه توسعه می رفت خراب گردید.شهرضا داری پنج دروازه بقرار ذیل بوده:
۱- دروازه شاهمراد
۲-دروازه محله آقا
۳- دروازه شیراز
۴- دروازه کوچ کمال
۵- دروازه دهاقان
منبع تصویر نقشه:فصل نامه فرهنگ مردم-سال شانزدهم-ویژه نامه شهرضا-صفحه۷۱
منبع:تاریخ شهرضا-صفحه۵۶
منبع:تاریخ هزارساله شهرضاصحفات۶۱-۶۲
گردآورند: عمادالدین منصف