سرامیک فیروزه ای شهرضا

مقدمه:

سفال شهرضا سابقه ای ۷۰۰ ساله دارد.تولید سفال در منطقه شهرضا بر روی خاک رس و خاک سفید پخت(گل سنگ) انجام می شود.در قدیم کار با گل رس را سفالگری (که قطعات بدون لعاب می باشند)و کار با خاک سفید را کاشی پزی (قطعات لعابدار می باشند) می گفته اند. گل رس از معادن اطراف شهرضا تهیه شده و برای ساخت تنورهای گلی و کوزه های آب و دیگر ظروف استفاده می شده است.

خاک سفید نیز از معادن محلی تامین می شده است.سنگ سیلیس (سنگ کاشی) ماده اولیه برای ساخت گل کاشی است که از کوههای اطراف شهرضا به نام دره چالک و آسمان گرو تامین می شده است که پس از کندن سنگ از کوه به داخل شهر حمل شده و با آسیاب که با حرکت حیوانات باربر به حرکت در می آمده پودر شده و پس از الک شدن و رسیدن به دانه بندی مناسب برای تهیه گل آماده می شده است.

خاک دیگر مورد استفاده بنتونیت (گل بوته) از منطقه ورتون اصفهان تهیه می شده است. گل بوته احتیاج به آسیاب کردن ندارد ولی باید آنرا با خیساندن و صاف کردن عیار آنرا بالا برد و خالص ساخت. سپس پودر سیلیس را با گل بوته مخلوط کرده تا بصورت خمیر در آید و پس از ورز دادن بسیار آماده برای چرخکاری شود که این مرحله نیز با ورز دادن توسط دست یا پا صورت می گرفته و مرحله شکل دادن با چرخ سفالگری نیز با چرخش دستگاه با پا صورت می گرفته است. پس از شکل گرفتن و پرداخت نهایی قطعات در محیط گرم قرار می گرفتند تا خشک شوند و پس از خشک شدن کامل بر روی آن با قلم مو که از جنس یال الاغ ساخته می شده، با رنگ مشکی زیر لعاب به نام سیاه قلم تزیینات زیر لعابی انجام می شده است. سنگ سیاه قلم از معادن کوههای اطراف نایین تهیه می شده است و در کارگاه در آسیاب مخصوص جوهر به پودر بسیار نرم تبدیل می شده است.

نقوشی که بیشتر بر روی ظروف کشیده می شده طرحهای ماهی ، گُل، گُل و مرغ و … بوده است.

مرحله بعد لعابکاری است که لعاب مستقیما بر روی ظروف خام اعمال می شده است. این لعاب نیز در کارگاه تولید می شده است به این صورت که گیاهی به نام اشنون که بهترین نوع آن از بیابانهای اطراف نایین بوده را می سوزاندند و خاکستر آنرا که به آن قلیا گفته می شده را به کارگاه مخصوص پخت لعاب در شهرضا حمل می کردند. پس از مخلوط کردن آن با سنگ سیلیس در کوره تهیه لعاب ذوب شده در دمای حدود ۱۱۰۰ درجه سانتی گراد، پس از خروج مذاب لعاب از کوره و خنک شدن آنرا در آسیاب پودر کرده تا به پودر بسیار نرم تبدیل شود. پودر را با آب و کتیرای از قبل خیسانده مخلوط می کردند که این لعاب سفید است و برای تهیه لعاب آبی به این لعاب پودر بسیار نرم اکسید مس به نام توفال اضافه می شده است. این لعاب بدون استفاده از ترکیبات سمی و سرطانزا همچون سرب تهیه می شده است و از نوع لعابهای قلیایی بدون سرب است.

لعاب مورد استفاده بر روی قطعات یا بصورت شفاف است بر روی زمینه سفید یا بصورت آبی فیروزه ای با نقوش مشکی زیر لعاب. برای نقوش زیر لعاب از رنگ مشکی سیاه قلم و برای قطعات زمینه سفید ازجوهر آبی لاجوردی(سنگ لاجورد) نیز استفاده می شده است.

پس از لعاب کردن ظروف که به روش غوطه وری انجام می شود یک روز برای خشک شدن در محیط گرم زمان نیاز بوده تا بتوان پرداخت نهایی را روی لعاب ظروف انجام داد و قطعات به کوره حمل می شده اند. کوره بصورت چاه به عمق حدود ۵/۲ متر و عرض ۲ متر درون زمین ساخته می شده اند . سوخت کوره هیزم بوده است و مدت زمان پخت ۸ تا ۹ ساعت بوده که به دمای حدود ۱۰۰۰ تا ۱۰۵۰ درجه سانتی گراد می رسیده است.

سابقه استفاده از گل سنگ و کاشی پزی در شهرضا بدرستی معلوم نیست ولی هنر کاشی پزی در خانواده بهاری سابقه ای بیش از ۲۰۰ سال دارد.از استادکاران کاشی پز مشهور قدیم می توان به مرحوم استاد محمد کاظم و فرزندش به نامهای مرحوم استاد محمد جعفر کاشی پز(بهاری) و فرزندانش به نامهای محمد کاظم وحاج محمد حسین کاشی پز (بهاری) اشاره کرد. فرزندان حاج محمد حسین کاشی پز که شغل پدری خویش را ادامه داده اند عبارتند از حاج محمد علی، مرحوم استاد حاج مهدی، حاج حبیب ا…، حاج فضل ا… و خلیل بهاری. و فرزندان مرحوم استاد حاج مهدی بهاری به نام های حاج احمد رضا و مهندس محمد حسین بهاری که هم اکنون مشغول به کارند.

اکنون تولید سرامیک با استفاده از خاکهای میکرونیزه و فرآوری شده انجام می شود. خاکهای کائولن، سیلیس، فلدسپات و بنتونیت با نسبتهای مشخص مخلوط شده و پس از تهیه گل آماده کار می شود. ساخت قطعات به دو روش چرخ کاری با چرخ سفالگری و ریخته گری دوغابی انجام می شود. پخت اول قطعات در دمای حدود ۹۰۰ درجه سانتی گراد (پخت بیسکوییت) و پخت لعاب در دمای حدود ۱۱۰۰ درجه سانتی گراد انجام می شود.

لعاب مورد استفاده از نوع لعابهای قلیایی است که کاملا بودن سرب و بهداشتی است. مرحله پخت در کوره صنعتی با بالاترین کیفیت انجام می شود و قطعات پخته شده در این کوره به سبب دمای پخت بالاتر (در حدود ۸۰ درجه سانتی گراد) و یکسان بودن حرارت در تمام نقاط کوره نسبت به دیگر سفالهای شهرضا دارای استحکام و کیفیت بسیار بالاتری است و با طراحی مدرن و سنتی در کنار هم ظروف قابل استفاده (کاربردی) و تزیینی متعددی تولید می شود.

نوشته:محمدحسین بهاری

 

استاد خلیل بهاری

استاد خلیل بهاری فرزند حاج حسین بهاری(کاشی پز)درسال۱۳۲۸در شهرضا متولدشد.او از سال ۴۲پس از فراقت ازتحصیل در مقطع کلاس ششم قدیم نزد برادران خودتمام کارهای ساخت وتولید سرامیک را فراگرفت.این هنرمند ارجمندنزدیک به پانزده سال است که فقط بر روی ساخته های سرامیکی نقاشی می کنند. ما برای این صنعتگران عرصه تولید سرامیک (کاشی)سنتی آرزوی سعادت وموفقیت هرچه بیشتر داریم.

زنده یاد استاد حاج مهدی بهاری

زنده یاد استاد حاج مهدی بهاری در تاریخ دهم آذر ماه ۱۳۱۲ در شهرضا چشم به جهان گشود. از همان اوایل کودکی به کار در کارگاه پدر مشغول شد و پس از گذراندن تحصیلات ابتدایی در مکتبخانه قدیم شهرضا ، شغل پدری خویش را ادامه داد تا در تاریخ ۲/۶/۱۳۳۶ به خدمت مقدس سربازی اعزام شد و بعد از دو سال خدمت زیر پرچم دوباره به کارگاه پدر باز گشت و به کار مشغول شد. از همان کودکی مهارت چشمگیری در طراحی و نقاشی ظروف سرامیکی سنتی شهرضا داشت همچنین چرخکار ماهری بود.

در سال ۱۳۳۸ ازدواج کرد و در سال ۱۳۳۹پدر خود مرحوم حاج محمد حسین بهاری که برای جراحی آب مروارید چشم خود به بیمارستان در اصفهان مراجعه کرد بود را از دست داد و پس از آن با همکاری برادر بزرگ خود یعنی حاج محمد علی و برادر کوچکتر حاج حبیب به اداره کارگاه پدر پرداخت و همچنین برای اولین بار در شهرضا به ساخت کاشی مساجد و ساخت کاشی گنبد اقدام کرد. گنبد امامزاده شاه سید علی اکبر(دهه ۴۰ شمسی) و سر درب حسینیه سادات شهرضا (دهه ۵۰ شمسی) از جمله اولین کارهای کاشی مساجد او بود. همینطور برای اولین بار در شهرضا به ساخت رنگهای زیر لعابی و رولعابی پرداخت و به جرات می توان گفت تنها شخصی بود که علم ساخت رنگهای رولعابی یا همان رنگهای هفت رنگ را در شهرضا داشت که آنرا با تجربه و تحمل سختیهای بسیار بدست آورد. از آن جمله می توان به ساخت رنگ قرمز ارغوانی از فلز طلا یا ساخت رنگ سبز از ترکیبات کروم یا سرب، رنگ زرد از سرب، لعاب سفید سرب و قلع برای کاشی هفت رنگ اشاره کرد.

در سال ۵۸ به ساخت کاشی مساجد بطور مستقل و جدی پرداخت که از آن جمله می توان به مساجد حمیدی، قائمیه، عسکریه، مسجد حاج سید اسماعیل میربد، مسجد الزهرا، مسجد الرسول، مسجد حاج عبدالحمید، مسجد امام حسن، مسجد امیرالمومنین، بیت الزهرا، مدرسه علمیه امام حسین، تکیه سنگ زن، مسجد صدری، مدرسه علمیه اقدمیه، مسجد زمانی، مسجد الهادی و بسیاری از مساجد روستاهای اطراف شهرضا اشاره کرد.

سرانجام در غروب پنجشنبه ۲۸ آذر ۱۳۹۲ پس از تحمل سالها بیماری تنگی نفس که ناشی از کار با مواد شیمیایی و گرد وخاک بود چشم از جهان فرو بست.

تصاویری از کارهای تولید شده ی کارگاه بهاری:

نوشته:عمادالدین منصف