یکی از گونه های پرندگان شکاری که در حیات وحش شهرستان شهرضا جایگاه خاصی دارد,عقاب طلایی است.این پرنده درارتفاعات شهرستان شهرضا به خصوص مناطقی که ازلحاظ شکاردارای شرایط مطلوب باشد زیست می کند.
عقاب طلایی
گونه:
یکی از بهترین پرندگان از لحاظ شکار در نیمکره شمالی شناخته شدهاست. مانند تمام عقابان، عقاب طلایی نیز به خانوادهٔ عقابیان تعلق دارد. رنگ این پرندگان قهوهای تیره، به همراه پرهایی به رنگ قهوهای روشن یا طلایی در سر و گردن است. به طور متوسّط طول بالهای آنها ۷ فوت (بیش از ۲ متر) و طول خود آنها ۳ فوت(۱ متر) است. این پرنده معمولاً” در ارتفاع ۳۶۰۰ متری زندگی میکند ولانهٔ خود را بر روی درختان بلند، در صخرهها و غیره میسازد. عقاب طلایی بطور معمول سالی یک یا دو جوجه میآورد. این پرنده تمام عمر با جفت خود زندگی میکند. عقابهای طلایی ماده جثهٔ بزرگتری نسبت به جنس نر دارند. عقابهای طلایی به دلیل داشتن بالهای بزرگ نیاز زیادی به بال زدن در آسمان ندارند و روی لایههای هوا سر میخورند. سرعت معمولی این پرندگان ۵۰ کیلومتر میباشد اما هنگام شیرجه زدن میتوانند سرعتشان را تا ۱۶۰ کیلومتر بر ساعت افزایش دهند.
عقاب طلایی با استفاده از چابکی و سرعت و همچنین با استفاده از پاشنه قدرتمند خود میتواند طعمههای خود را ازجمله خرگوش، موش کوهی(مارموت)، سنجاب زمینی و غیره و پستانداران بزرگ مانند روباه، گربهی وحشی یا خانگی، بز کوهی و بچه آهوها شکار کند. آنها همچنین در مواقع کمیاب بودن شکار، مردار حیوانات و خزندگان را نیز میخورند.
عقابهای طلایی دارای شش زیر گونه در کل جهان میباشند. بزرگترین جثه را در این زیرگونهها، عقابهای طلایی هیمالیایی دارند. طول متوسط بال هایشان ۲٫۲۱ سانتیمتر است البته بزرگترین عقاب این گونه یک ماده با طول بال ۲٫۸۱ سانتیمتر است. عقابهای طلایی در اطراف قطب شمال در اسکاتلند، اروپا (کوههای آلپ، اسپانیا، ایتالیا، یونان، رومانی، یوگسلاوی، سرتاسر سیبری) تا آسیا و آمریکا زادآوری دارد.
عقابهای طلایی، پنجههای بسیار محکم و قوی ای دارند و میتوانند طعمههای تا وزن ۸ کیلوگرم را حمل کنند اما به گفتهٔ کارشناسان محیط زیست، این پرندگان توانایی بلند کردن طعمههای بسیار سنگین مانند بزکوهی و آهو هارا دارند.
در بعضی از کشورها نظیر مغولستان این پرنده را برای شکار آموزش میدهند. از آن جا که این پرنده قدرت شکار گری بسیار بالایی دارد، از عقاب طلایی برای شکار گرگ وروباه استفاده میکنند. عمر متوسط این عقابها در طبیعت ۱۱ سال است اما در اسارت تا ۲۸ سال هم عمر میکند زیرا در طبیعت با خطرهای گوناگونی مواجه هستند.
نقشه پراکندگی عقاب طلایی درکشور
رژیم غذایی
این پرنده، به عنوان پرندهای شکارگر، رژیم غذایی متنوعی از حیوانات زنده و مرده، عمدتاً شامل پستانداران کوچکی نظیر خرگوش، سنجاب، موش خرما و راسوی بدبو دارد که به میزان کمتر، پرندگانی مثل باقرقره، زاغی و کبوتر، خزندگان (لاکپشت و مار) و ماهیان را شامل میشود. والدین، تا چند ماه بعد از پر درآوردن جوجهها، با تکه تکه کردن غذا، به تغذیه آنها می پردازند.
دشمنان شکارچی عقابهای طلایی کم هستند. بعضی مواقع، جوجههی آنها توسط سایر پرندگان شکارگر صید میشوند.
تولیدمثل و رشد
سن بلوغ جنسی در نر و ماده، ۴ – ۷ سالگی است. این پرنده در هر سال، یک بار زاد و ولد میکند. فصل تولیدمثل، بسته به موقعیت جغرافیایی، از ماه اسفند و مرداد است. این عقابها تک همسر بوده و ممکن است چندین سال، روابط جفتی خود را حفظ کنند. در جمعیتهای غیر مهاجر، جفتها در تمام طول سال، با هم میمانند. در انواع مهاجر، جفتگزینی و روابط جنسی، زمانی آغاز میشود که آنها به نواحی تولیدمثلی بر میگردند. فعالیتهای جفتگیری شامل پرواز موجوار یک یا هر دو جفت، تعقیب، شیرجه رفتن، حمله کردنهای ظاهری، نمایش چنگالها، با هم اوج گرفتن و چرخیدن است.
عقاب طلایی، اغلب در لبه پرتگاهها یا نوک صخرهها و هم چنین، روی درختان بلند یا عمارتهای ساخته بشر، نظیر آسیاب بادی، برج دیدبانی و دکل برق، آشیانه میسازد. نر و ماده، در بهار، با کمک تکههای چوب و شاخههای ضخیم، لانهای سکو مانند با عرض بیش از ۲ متر، در ارتفاع تا ۱۰۷ متری ساخته و داخل آن را با گیاهان نرم، علف، برگ و پوست درختان، خزه و گلسنگ آستر میکنند. جفتهای نر و ماده میتوانند در منطقه تولیدمثلی خود، چندین لانه داشته باشند که اغلب، از سالی به سال دیگر و قبل از هر فصل جفتگیری، آنها را بازسازی کرده و مجدداً به کار میگیرند. نر و ماده، درساخت یامرمت لانه شرکت میکنند.
در فصل تولیدمثل، ۱ الی ۴ تخم (به طور متوسط، ۲ تخم) به رنگ سفید کدر با نقاط یا لکههای قهوهای یا قهوهای مایل به قرمز، به فواصل ۳ تا ۴ روز، گذاشته میشود. وظیفه اصلی خوابیدن روی تخمها، بر عهده ماده است هر چند که نر نیز اغلب در این کار مشارکت میکند. ۳۵ تا ۴۵ روز (متوسط ۴۲ روز) طول میکشد تا جوجهها از تخم بیرون آیند. والدین، به تغذیه جوجهها میپردازند، هر چند که جنس نر، به ویژه در چند هفته نخست، بخش عمده غذا را فراهم میکند. ۴۵ تا ۸۱ روز وقت لازم است تا جوجهها پر در بیاورند. در این زمان، آنها از طریق راه رفتن، جست و خیز یا افتادن از لانه، آن را ترک میکنند. آنها پرواز را در سن ۱۰ هفتگی شروع کرده و ۸۰ – ۳۲ روز بعد از پر درآوری، زندگی مستقلی را آغاز میکنند. عقاب طلایی، در حالت وحشی، بالای ۳۰ سال و در اسارت، بیش از ۴۶ سال عمر میکند.
استراتژی شکار
این جانور برای شکار استراتژیهای گوناگونی دارد. هرکدام قلمرویی به وسعت ۹۰ کیلومتر دارند و می توانند طعمه ای به وزن ۶/۳ کیلوگرم را طی پرواز حمل کنند. سرعت متوسط عقاب طلایی ۵۰ کیلومتر در ساعت ثبت شده است که می تواند در زمان شیرجه آن را به ۳۲۰ برساند. این حیوان به طور متوسط روزانه ۳۰۰ گرم گوشت می خورد که عمدتا از پستانداران تغذیه می کند و پرندگان انتخاب دوم آن است. چند لانه دارند که به طور چرخشی از آن استفاده می کنند و در شرایط لانه می توانند ۳ متر قطر و ۴ متر ارتفاع داشته باشند. معمولا ۲ تخم می گذارند و تا ۴۵ روز روی آنها می خوابند.
یکی از توانایی های متفاوت عقاب طلایی با دیگر پرندگان در نوع پرواز او است. با بال های باز و گسترده اوج گیری می کند و گاه گاهی بال می زند. بالها را در حالت افقی نسبت به بدن، نگه میدارد و منطقه زیر پایش را به دنبال غذا، زیر نظر میگیرد. برای شکار طعمه، از ارتفاع خیلی کم، حمله کرده و شکارش را با یک پرواز سریع رو به پایین، میگیرد و میتواند در حین پرواز، تا بیش از ۴ کیلوگرم را حمل کرده و با سرعت بالای ۹۳ کیلومتر در ساعت پرواز کند. سرعت در موقع شیرجه میتواند تا بیش از ۲۰۰ کیلومتر در ساعت برسد.
عقاب طلایی، در حالت وحشی، بالای ۳۰ سال و در اسارت، بیش از ۴۶ سال عمر میکند.
سلطان صخره ها در خطر است.
«کلیاک (kliak)، کلیاک کلیاک. کلیاک» اهالی کوهستان این صدا را خوب می شناسند؛ صدایی که گاهی سکوت سرشار کوهستان را می شکند و تمام فضای بین کوه ها را با پژواکش پر می کند. این یعنی یک عقاب طلایی برای پیدا کردن غذای امروزش، از لانه بیرون آمده و شکاف دره ها را به دنبال طعمه می گردد.
هر موجود زنده ای که گوشت داشته باشد و وزنش از وزن عقاب کمتر، می تواند خوراک عقاب شود. درست است که غذای اصلی عقاب طلایی، پستانداران کوچکی مثل خرگوش، سنجاب، راسو و انواع موش است اما از لاک پشت و مار و سوسمار هم بدش نمی آید و گاهی هم بره ها و روباه های کوچک را شکار خود می کند. بین این موجودات زنده، شکار لاک پشت برای عقاب ها حکایتی دارد. با اینکه عقاب ها قادر نیستند با چنگال هایشان لاک لاک پشت را بشکنند و از گوشتش بخورند، از شکار آنها نمی گذرند؛ لاک پشت را به چنگ می گیرند و بالا می پرند و از ارتفاع زیاد روی سنگ می اندازند، به این ترتیب لاک می شکند و عقاب ها به راحتی گوشت حیوان را می خورند. هر چند پرندگان کوچک مثل کبک و کبوتر و کلاغ هم غذای لذیذی برای عقاب طلایی هستند.
عقاب های بزرگ، گوشتخوارانی قهارند و دشمنی در طبیعت ندارند؛ زندگی در ارتفاعات بلند، پرواز در آسمان دست نیافتنی، سرعت بسیار زیاد و قدرت تهاجمی بالا، جایی برای دشنان طبیعی باقی نمی گذارد. فقط ممکن است گاهی جوجه هایشان توسط سایر پرندگان شکاری خورده شوند. متاسفانه این پرنده زیبا تنها یک دشمن واقعی دارد؛ انسان. بارها و بارها اتفاق افتاده که به خاطر خوردن پستانداران کوچکی که قبلا با سموم شیمیایی مثل د.د.ت مسموم شده اند، مرده اند. نابالغ ها هم که بی تجربه ترند، هنگام شکار و حمله، سیم های برق قاتلشان می شود؛ در هنگام حمله برای شکار به سیم های انتقال برق یا لبه صخره ها برخورد می کنند و چون استخوان هایشان حالت اسفنجی دارد و توخالی است در اثر ضربه می شکند و دیگر جوش نمی خورد. در این حالت پرنده یا می میرد یا برای همیشه قدرت پروازش را از دست می دهد. جاده کشی های کوهستانی هم بلای جان دیگری برای عقاب طلایی است. این جاده ها، مکان های بکر لانه سازی عقاب طلایی را به هم زده، دسترسی انسان به مکان های جوجه آوری آن را آسان کرده و آواره شان کرده است. هرچند عقاب طلایی تا حدودی از پس این یکی برآمده و استراتژی جالبی به کار می برد؛ آشیانه های متعددی در قلمرو بزرگ خود می سازد و گاهی به صورت دوره ای از آنها استفاده می کند.
همه این مشکلات باعث شده تا تعداد عقاب های بزرگ ایران که عقاب طلایی که یکی از آنهاست رو به کاهش رود. سرشماری عقاب های طلایی کار مشکلی است، مطالعات کاملی هم در ایران برای آن انجام نشده؛ برای همین هم تعداد دقیق آنها مشخص نیست اما آن قدر نقش پررنگ و مهمی در زنجیره غذایی کوهستان ها بازی می کنند که در فهرست گونه های در خطر انقراض ایران قرار گرفته اند. هرگونه کاهش در جمعیت پرنده ای مثل عقاب طلایی که در بالای زنجیره غذایی است، تأثیر مستقیم روی اکوسیستم منطقه می گذارد. این اهمیت در دنیا هم پررنگ است، آن قدر که عقاب طلایی در فهرست سرخ اتحادیه جهانی حفاظت قرار گرفته است؛ یعنی باید برنامه های پیوسته ای برای حفاظت از آنها و زیستگاهشان درنظر گرفته شود. عقاب های بزرگ ایران، به خصوص عقاب طلایی در خطر است؛ سلطان بلندی ها که همه در اوج بودنش را ستایش کرده اند؛ پرنده ای که مرزهای زمینی برایش بی اهمیت است و آسمان تمام جهان برای او محل پرواز است.
منبع:اداره محیط زیست شهرستان شهرضا
گردآورنده:عمادالدین منصف