لزوم محافظت از میراث فرهنگی
میراث فرهنگی [۱] به آثار مادی و معنوی به جامانده از گذشته گفته میشود که بر هویت فرهنگی یک جامعه انسانی دلالت دارد و از آن جهت قابل توجه است که در شناخت زندگی گذشتگان مفید و مؤثر است و برای مطالعه جوامع، اقوام، و ملل گوناگون، و نیز بازشناسی آثار مادی تمدنها و سیر تشکیل و تکامل آنها سندی باارزش بهشمار میآید.
برای هر ملت، شناخت گذشته برای ساختن آیندهای بر پایه هویت فرهنگی خویش اهمیت مییابد. در حقیقت پویایی و بقای فرهنگی در آینده، نیازمند پیوستگی میان دیروز و امروز و فردای ملتهاست.
امروزه در آغاز هزاره سوم و عصر ارتباطات و جهانی شدن، وجه تمایز ملتها از یکدیگر هویت فرهنگی است که ریشه در میراث فرهنگی دارد. از اینرو، حفظ میراث فرهنگی برای یک ملت، پشتوانه حیات فرهنگی در آینده خواهد بود.
توجه به میراث فرهنگی پدیده نوینی است. در فرانسه، موزه لوور چهار سال بعد از انقلاب کبیر فرانسه، یعنی در ۱۷۹۳ با نام موزه ملی فرانسه افتتاح شد و در انگلستان لایحه حفظ میراث فرهنگی در ۱۸۸۲ به تصویب رسید. در ۱۹۳۱ در کنگره آتن، حفاظت از میراث فرهنگی در هفت قطعنامه اصلی با عنوان منشور مرمت [۲] به تصویب رسید و در آنها توجه و احترام به آثار تاریخی از طریق حفاظت، حمایت، مراقبت، و مرمت توصیه شد.
در دومین کنگره که در ونیز و به سال ۱۹۶۴ برگزار گردید، واژه میراث بهکار گرفته شد. در مقدمه مصوب این منشور که به “منشور” و نیز مشهور است، بر لزوم حفظ میراث گذشتگان بهعنوان مسئولیتی همگانی تأکید شد و اعلام شده است:
“یادمانهای تاریخی ملتها، سرشار از پیام روزگار گذشته، شاهد زنده سنتهای کهن ایشان است که تا به امروز باقی ماندهاند… بر ماست که این میراث را در اصیلترین حالت به نسلهای آینده تحویل دهیم”.
شش ماه بعد از تصویب منشور ونیز، در سیزدهمین جلسه مجمع عمومی یونسکو در پاریس، توصیهنامهای به تصویب رسید که در آن از عبارت میراث فرهنگی، برای تعریف دارایی فرهنگی [۳] استفاده و گفته شد:
“اموال فرهنگی به اموال منقول و غیرمنقولی اطلاق میشود که از نظر میراث فرهنگی یک کشور، واجد اهمیت فراوانی باشد…”.
دارایی فرهنگی در توصیهنامه دیگر، مصوب پانزدهمین جلسه مجمع عمومی یونسکو در ۱۹۶۸ در پاریس، به دو بخش منقول و غیرمنقول تقسیم شد:
الف) اموال غیرمنقول مانند عرصههای باستانی و تاریخی یا علمی، سازهها یا آثار مذهبی و غیرمذهبی که از نظر تاریخی، علمی، هنری، و معماری ارزشمند هستند و شامل مجموعه سازههای سنتی، محلههای تاریخی واقع در محیطهای مسکونی شهری و روستایی، و همچنین سازههای بدوی فرهنگهای پیشین که هنوز سالم ماندهاند، میشود. تعبیر “دارایی فرهنگی” به اشیای غیرمنقول اطلاق میشود، مانند ویرانههای تاریخی که در سطح زمین باقی ماندهاند و بقایای باستانی مدفون در زیر خاک. اموال فرهنگی شامل جایگاه و محل قرار گرفتن اینگونه داراییها نیز میشود؛
ب) اموال منقول که از نظر فرهنگی واجد اهمیت باشد، به اشیای کشف شده در اموال غیرمنقول و اشیای زیر خاکی که در محوطههای باستانی یا تاریخی و یا در هر جای دیگری کشف شوند”.
مصوبه شانزدهمین جلسه مجمع عمومی یونسکو در ۱۹۷۰، دستهبندی دقیقتری از داراییهای فرهنگی زیر ارائه کرده است:
الف) مجموعهها و نمونههای نادر جانورشناسی، گیاهشناسی، معدنشناسی، کالبدشناسی، و اشیای با اهمیت دیرینشناسی؛
ب) اموال مربوط به تاریخ از جمله تاریخ علوم و فنون، تاریخ نظامی و اجتماعی، و همچنین زندگی رهبران، متفکران، دانشمندان، و هنرمندان ملی و رویدادهای مهم ملی؛
ج) دستاوردهای کاوشهای باستانشناختی (قانونی یا پنهانی)؛
د) عناصر حاصل از تجزیه و تفکیک بناهای تاریخی یا هنری و محوطههای باستانی؛
ه) اشیای عتیقه که بیش از صد سال قدمت دارند، از قبیل سکهها، کتیبهها، و مهرههای کندهکاری شده؛
و) اشیای مردمشناختی؛
ز) اموالی که دارای اهمیت هنری هستند مانند تابلوهای نقاشی، طرحهایی که بهطور کامل با دست بر روی هر نوع زمینه و تکیهگاهی یا با هر نوع مادهای ساخته شده باشند (بهاستثنای طرحهای صنعتی و مواد ساخته و تزیین شده با دست)، آثار اصیل هنر پیکرتراشی و مجسمهسازی با هر نوع مادهای، کندهکاریها و مهرها و چاپهای سنگی اصیل، و ترکیب و تلفیق و جور و سوار کردن اشیایی که جنبه هنری اصیل دارند و از هر نوع مادهای میتوانند ساخته شده باشند؛
ح) نسخ خطی نادر و آثار نخستین صنعت چاپ، کتابها، اسناد، و انتشارات قدیمی که دارای اهمیت ویژه هستند (از نظر تاریخی، هنری، علمی، ادبی، و غیره) بهطور مجزا یا در مجموعهها؛
ط) تمبرهای پست، تمبرهای درآمد، و تمبرهای یادبود و یادگاری، مجزا یا در مجموعهها؛
ی) بایگانیها از جمله بایگانیهای صدا، عکاسی، سینما، مطبوعات؛
ک) اثاثیهای که بیش از صد سال قدمت دارند و ابزار موسیقی قدیمی.
در آخرین دستهبندی که در هفدهمین جلسه مجمع عمومی یونسکو در سال ۱۹۷۲ در پاریس، با نام کنوانسیون حفاظت جهانی میراث فرهنگی [۴] به تصویب رسید میراث طبیعی نیز به این دستهبندیها افزوده شد. در دو ماده اول و دوم این عهدنامه، هر دو عبارت میراث فرهنگی و میراث طبیعی تبیین شده است.
بر اساس کنوانسیون، “کمیته میراث جهانی” وابسته به یونسکو تأسیس شد و فهرستی با عنوان «فهرست میراث جهانی» [۵] منتشر کرد. آثار جدید به این فهرست افزوده و بهصورت ادواری منتشر میشود. در این فهرست سه دسته آثار ثبت شدهاند: میراث فرهنگی، میراث طبیعی، و میراث فرهنگی ـ طبیعی.
از کشور ایران تاکنون چهار اثر در این فهرست به ثبت رسیده است: چغازنبیل در خوزستان، تخت جمشید (پرسپولیس) در فارس، و میدان نقش جهان (امام) در اصفهان، که هر سه در ۱۳۵۸ش. به ثبت جهانی رسیدهاند. در سالهای اخیر ۱۷ اثر دیگر نیز برای ثبت در فهرست مذکور پیشنهاد شده که از جمله: تخت سلیمان در آذربایجان غربی در تیرماه ۱۳۸۲ به تصویب رسید و پاسارگاد در فارس نیز در دست مطالعه و بررسی است.
توجه به میراث فرهنگی در ایران
از قرن پانزدهم میلادی (نهم هجری) به بعد، ایران مورد توجه سیاحان و جهانگردان قرار گرفت. آنان در سفرنامههای خود از تمدن و فرهنگ کهن ایران نام برده و به معرفی آثار مهم و برجستهای همچون تختجمشید و پاسارگاد پرداختهاند.
علاقه به یافتن گنج و نگهداری اشیای عتیقه در ایران در دوره قاجاریه رایج بوده است. در نوشتهها و خاطرات بزرگان و درباریان این دوران، اصطلاحاتی مانند زمینکنی، تیلهکنی و طلاشویی به چشم میخورد.
ناصرالدین شاه قاجار به کاوش و گردآوری اشیای عتیقه علاقهمند بود و گاه به تعمیر بناهای تاریخی میپرداخت. در زمان او و قبل از ۱۲۹۰ق. نخستین موزه با عنوان موزهخانه شاهنشاهی در کاخ گلستان بر پا شد. در ۱۲۹۳ نیز به فرمان وی با تقلید از موزههای اروپایی، بنای تالار جدیدی در کاخ گلستان آغاز شد که در ۱۲۹۹ به اتمام رسید.
کندوکاوهای منظم و مداوم در ایران با اعطای مجوز کاوشهای باستانشناختی در شوش، توسط ناصرالدینشاه به فرانسویان آغاز گردید. کاوشهای شوش پس از آمدن مارسل دیولافوا [۶] به ایران، از ۱۳۰۲ق. (۱۸۸۴) شروع شد و نزدیک به یک قرن طول کشید. با عقد “قرارداد انحصار اکتشاف آثار قدیمه در ممالک محروسه ایران” در ۱۳۱۲ (۱۸۹۵)، توسط ناصرالدینشاه و تجدیدنظر آن معروف به قرارداد مورگان در ۱۳۱۸ (۱۹۰۰)، توسط مظفرالدینشاه، حفاریهای باستانشناختی در سراسر ایران به انحصار فرانسه درآمد. کشف لوح حمورابی اثر ارزنده دوره عیلامی شوش و سند حقوقی مهم دنیای باستان که در موزه لوور نگهداری میشود در این دوره اتفاق افتاد.
در ۱۲۸۹ش. اداره عتیقات توسط صنیعالملک، در قسمت شمالی مدرسه دارالفنون به ریاست ایرج میرزا، شاعر معروف، تأسیس شد. سپس به تالار آیینه در کاخ مسعودیه انتقال یافت. اشیای این موزه در ۱۳۱۶ به بنای نوبنیاد موزه ایران باستان منتقل شد.
با تأسیس انجمن آثار ملی در ۱۳۰۱ به کوشش جمعی از دولتمردان و روشنفکران از جمله محمدعلی فروغی (ذکاءالملک) وزیر امورخارجه وقت، اقداماتی آغاز شد که از مهمترین آنها میتوان به تهیه فهرستی از ۸۸ بنا و محوطه باستانی توسط هرتسفلد، باستانشناس آلمانی، و ثبت آنها در فهرست آثار ملی نام برد.
در ۱۳۰۶ (۱۹۲۷)، امتیاز انحصاری فرانسه برای کاوش در ایران لغو و کاوشهای باستانشناختی فرانسوی، به منطقه شوش محدود شد. در مقابل، احداث موزه و کتابخانه ملی در تهران و مدیریت آن برای ۱۵ سال به فرانسویها واگذار شد.
در ۱۳۰۷ آندره گدار، معمار فرانسوی، به ایران آمد. وی از آغاز ۱۳۰۸ رسمآ به استخدام دولت ایران درآمد و ریاست اداره عتیقات را برعهده گرفت. همچنین ساختن موزه و کتابخانه ملی را از ۱۳۱۳ تا ۱۳۱۶ش. به انجام رسانید. گدار تا سال ۱۳۳۲ که از طرف دولت متبوع خود بازنشسته شد بر تشکیلات باستانشناسی و موزه ایران باستان ریاست داشت.
در زمینه بررسی و معرفی هنر ایران، غیر از گدار، باید به فعالیتهای آرتور اپهام پوپ، شرقشناس امریکایی، اشاره کرد که نخستین بار در ۱۳۰۴ به ایران آمد. او یک سال بعد نمایشگاهی از هنرهای ایرانی در فیلادلفیا برپا کرد و در ۱۳۰۷ مؤسسه امریکایی هنر و باستانشناسی ایران را در نیویورک بنیان گذاشت. وی با سفرهای پیدرپی خویش به سراسر ایران، آثار معماری و هنر ایران را مورد بررسی و مطالعه دقیق قرار داد و زیرنظر او بزرگترین و مهمترین اثر درباره تاریخ هنر ایران، یعنی «آشنایی با مینیاتورهای ایران»، تدوین و منتشر شد. پوپ همچنین در جریان لغو امتیاز انحصار کاوشهای باستانشناختی فرانسه در ایران و تأسیس انجمن آثار ملی و سایر فعالیتهای مربوط به باستانشناسی و هنر ایران فعالیت داشت.
پس از گدار، ابتدا محمدتقی مصطفوی و سپس ایرانیان دیگر ریاست تشکیلات باستانشناسی و ادارات کل دیگری را عهدهدار شدند که بعدها با ادغام آنها سازمان میراث فرهنگی کشور تشکیل شد. ولی فعالیت هیئتهای خارجی در ایران تا سال ۱۳۵۷ همچنان ادامه یافت.
قوانین و مصوبات
در ایران نخستین قانون در زمینه آثار فرهنگی ـ تاریخی موسوم به قانون عتیقات که پیشنویس اولیه آن را هرتسفلد تهیه کرده و توسط گدار تجدیدنظر و تکمیل شده بود در آبان ۱۳۰۹ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و به اجرا درآمد. این قانون که اساس قوانین مربوط به میراث فرهنگی ایران بهشمار میرود، تقسیم اشیای مکشوفه را به ترتیبی که در قانون ذکر شده بین دولت و کاوشگر مجاز میشمرد و حتی صدور سهم کاشف را از پرداخت حقوق و عوارض گمرکی معاف میدانست. تا آنکه در سال ۱۳۵۲ش. به همت فیروز باقرزاده رئیس مرکز باستانشناسی ایران، تقسیم اشیای مکشوفه در کاوشهای باستانشناختی متوقف شد.
قوانین دیگری نیز در تکمیل قانون عتیقات در سالهای قبل و بعد از انقلاب اسلامی به تصویب رسید و به اجرا درآمد. از جمله قانون ثبت آثار ملی مصوب ۱۳۵۲، قانون الحاق ایران به کنوانسیون حمایت میراث فرهنگی و طبیعی جهان در ۱۳۵۳ و موادی از قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) مصوب ۱۳۷۵ که ناظر بر سرقت، خراب کردن، تخلف از ضوابط مصوب، خارج کردن اموال تاریخی ـ فرهنگی از کشور، حفاری غیرمجاز، و جز آن میباشد.
هفت سال پس از انقلاب اسلامی، با تصویب قانون تشکیلات سازمان میراث فرهنگی کشور در بهمن ۱۳۶۴، با ادغام چندین مرکز و ادارهکل، سازمان میراث فرهنگی ایران (ایکو) [۷]، از ابتدای سال ۱۳۶۶ رسمآ کار خود را آغاز کرد.
از این پس، عبارت میراث فرهنگی بهجای کلمات و ترکیبهای دیگر، جایگزین شد و بیش از پیش کاربرد یافت.
میراث فرهنگی در ماده ۱ قانون اساسنامه سازمان میراث فرهنگی کشور مصوب ۱۳۶۷ چنین تعریف شده است:
“میراث فرهنگی شامل آثار باقیمانده از گذشتگان است که نشانگر حرکت انسان در طول تاریخ میباشد و با شناسایی آن زمینه شناخت هویت و خط حرکت فرهنگی او میسر میگردد و از این طریق زمینههای عبرت برای انسان فراهم میآید”؛ فهرست آثار ملی، که برمبنای فهرست هرتسفلد شکل گرفته است، نخستین بار در ۱۳۴۵ با عنوان فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران در قالب نخستین نشریه سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران منتشر شد. در این فهرست، تا به امروز که شوراهای ثبت منطقهای برای تسریع در شناسایی و مستندسازی و ثبت در فهرست آثار ملی فعالیت میکنند نزدیک به ده هزار بنا، تپه، مجموعه، و محوطه تاریخی به ثبت رسیده است. هماکنون پروندههای ثبت آثار ملی در مرکز اسناد و مدارک میراث فرهنگی نگهداری میشود؛ و اخیرآ نیز با تصویب آییننامه اموال فرهنگی، هنری و تاریخی نهادهای عمومی و دولتی توسط هیئت وزیران در اسفندماه ۱۳۸۱، گام جدیدی برای تشکیل فهرست اموال منقول برداشته شده است. در این آییننامه که عمر یک صد سال را برای اموال لازم میشمرد، دستهبندی زیر تبیین گردیده است: اموال فرهنگی ـ تاریخی، اموال تاریخی، اموال فرهنگی، اموال هنری، اموال مطالعاتی، و اموال تقلبی یا جعلی. برطبق این آییننامه دارندگان اموال فرهنگی، تاریخی، و هنری اعم از وزارتخانهها و سازمانها و مؤسسات دولتی و عمومی غیردولتی و دستگاهها و مؤسسات آموزش عالی و پژوهشی بایستی نسبت به ثبت اموال خود در برگهها و دفاتر مربوط اقدام کنند و نسخهای از آن را به سازمان میراث فرهنگی کشور و وزارت امور اقتصاد و دارایی ارسال دارند.
دیدگاههای نو در جهان
– برنامه حافظه جهانی
در ۱۹۹۲ یعنی بیست سال پس از تصویب و آغاز فعالیت عهدنامه حمایت از میراث فرهنگی و طبیعی جهان، برنامه حافظه جهانی از سوی یونسکو برای حفاظت، حمایت، معرفی، و انتشار میراث مستند جهانی [۸] اعلام شد. میراث مستند در این برنامه، علاوه بر دستنوشتهها (آثار خطی) و اسناد ارزشمند نادر که در کتابخانهها و آرشیوها موجود است، مدارک دیگر را نیز در برمیگیرد بهویژه مواد دیداری ـ شنیداری، فایلهای رایانهای و حتی آداب و رسوم محلی و سنن شفاهی که شدیدآ در معرض زوال و فراموشی قرار دارد. ایجاد فهرست حافظه جهانی نیز پس از آن در اجلاس کمیته مشورتی در پاریس، در ۱۹۹۵ مطرح گردید. همچنین تدوین فهرست میراث مستند ملی همگام با فهرست حافظه جهانی به دولتهای عضو یونسکو توصیه شد. این برنامه در سه سطح ملی، منطقهای، و بینالمللی دنبال میشود (۸: ۶-۸).
– میراث دیجیتال [۹]
در سال ۲۰۰۲ پیشنهاد جدیدی از سوی یونسکو درباره حفاظت منابع دیجیتال مطرح شد. در این طرح، میراث دیجیتال و محدوده کاربرد آن چنین تعریف شده است: “میراث دیجیتالی شامل اسنادی از تمام قسمتهای جهان است که از انواع مدارک موجود در همه زبانها و همه زمینههای دانش بهصورت دیجیتالی درآمده و یا از ابتدا بهصورت دیجیتالی تهیه شده است و شکل دیگری ندارد شامل متن، پایگاههای اطلاعاتی، تصاویر ثابت و متحرک، اطلاعات شنیداری و گرافیکی، همینطور نرمافزارهای مربوط به آن که بهصورت پیوسته یا غیر آن تهیه شده است” (۲۰).
در مارس ۲۰۰۳ پیشنویس قطعنامه حفاظت میراث دیجیتالی توسط کتابخانه ملی استرالیا برای یونسکو تهیه و منتشر گردید.
– میراث فرهنگی معنوی
ابتکار دیگر، اعلام روز جهانی موزهها در سال ۲۰۰۴ از سوی شورای بینالمللی موزهها (ایکام) [۱۰] بهعنوان میراث فرهنگی معنوی [۱۱] است، که با هدف تأکید بر اهمیت میراث فرهنگی غیرمادی و ناملموس انتخاب شده است. میراث فرهنگی معنوی از دهه هفتاد میلادی (۱۹۷۳) برای حفاظت از فولکلور مورد توجه کشورهای عضو یونسکو قرار گرفت. پیش از آن نیز در ۱۹۶۷ در اصلاحیه عهدنامه برن [۱۲] برای حراست از آثار ادبی و هنری از طریق قوانین حقوق مالکیت معنوی مطرح شده بود. مصادیق میراث فرهنگی معنوی عبارتند از: زبان، دانش سنتی، اساطیر، فولکلور، و مناظر فرهنگی (۹: ۹-۱۲). فرایند جهانی شدن [۱۳] در عرصههای اقتصادی، اجتماعی، و سیاسی که رشد سریع فناوری ارتباطاتی و اطلاعاتی آن را تقویت میکند بازتابهای فرهنگی بسیار مهمی دارد. فرهنگ جوامع کوچکتر، بهویژه گنجینه فرهنگ روایی و سنن شفاهی، تحتتأثیر فرهنگ غالب، بهشدت رنگ میبازد. از اینرو، جهانیسازی را عامل یکسانسازی فرهنگی میدانند. بنابراین حفظ میراث فرهنگی معنوی، بهمنظور بقای فرهنگهای محلی و بومی برای استمرار تنوع فرهنگی در جهان، امری ضروری است. بههمین سبب، یونسکو این هدف را بهعنوان یکی از اولویتهای راهبردی در عرصه بینالمللی فرهنگ با جدیت دنبال میکند.
با وجود این باید گفت، میراث فرهنگی معنوی در مقام میراث جهانی بشر، بحث نظری و حقوقی پیچیدهای دارد که در سالهای آتی، موضوع بحث و گفتوگوی جهانی قرار خواهد گرفت.
ودر آخراین مطلبی را ذکرکنم که همه ما مردم شهرستان شهرضا در حفظ میراث فرهنگی ملموس و غیر ملموس با مسولین شهر در تلاش باشیم.میراث فرهنگی شناسنامه یک ملت هست وما با دارا بودن تاریخ هزار ساله در گوشه ای از تاریخ تمدن ایران جای داریم ومی بایست هویت خود که همانا تاریخ و فرهنگ و هنر این دیارماندگار هست را حفظ کنیم.
مآخذ:
۱) اسدی، ابراهیم، و دیگران. تعاریف و مفاهیم واژهها و اقلام آماری حوزه فرهنگ و هنر. ]تهران [: وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، ۱۳۸۱؛
۲) امیرخانی، غلامرضا. “آندره گدار، معمار نخستین ساختمان کتابخانه ملی ایران”. فصلنامه کتاب، دوره سیزدهم، ۳ (پاییز ۱۳۸۱): ۹۶-۱۰۳؛
۳) توحیدی، فائق. آشنایی با میراث فرهنگی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، معاونت معرفی و آموزش، ۱۳۸۰؛
۴) حجت، مهدی. میراث فرهنگی در ایران: سیاستها برای یک کشور اسلامی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، ۱۳۸۰؛
۵) درویش روحانی، شیرین. “نگرشی بر روند ثبت آثار در فهرست میراث جهانی”. گزارش ماه، نشریه داخلی سازمان میراث فرهنگی کشور، ۲۶ (پاییز ۱۳۸۱): ۲۶۱-۲۶۴؛
۶) صمدی رندی، یونس، گردآورنده. مجموعه قوانین، مقررات، آییننامه، بخشنامهها و معاهدات میراث فرهنگی کشور. ویرایش دوم. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، معاونت معرفی و آموزش، ۱۳۷۶؛
۷) طالبی، فرامرز. “میراث فرهنگی معنوی در گفتوگو با فاطمه فراهانی”. موزهها، ۳۴ (بهار ۱۳۸۲): ۲-۵؛
۸) ظاهری، علیرضا، ترجمه و تلخیص. “برنامه حافظه جهانی”. گزارش ماه، نشریه داخلی سازمان میراث فرهنگی کشور، ۱۲ (آبان ۱۳۷۹): ۶-۸؛
۹) عریان، سعید. “شناخت و حفاظت از میراث فرهنگی معنوی”. موزهها، ۳۴ (بهار ۱۳۸۲): ۸-۱۳؛
۱۰) مسجدجامعی. احمد. “میراث فرهنگی نیاز به تغییر بینش و اتخاذ دیدگاههای نو دارد”. گزارش ماه، نشریه داخلی سازمان میراث فرهنگی کشور، ۲۳ (بهار ۱۳۸۱): ۶-۹؛
۱۱) مشکاتی، نصرتالله. فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران. تهران: سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، ۱۳۴۹؛
۱۲) مصطفوی، محمدتقی. تلاش در راه خدمت به آثار ملی و امید به آینده. تهران: ادارهکل باستانشناسی، ۱۳۳۴؛
۱۳) معیارهای تعیین حریم آثار تاریخی، دفتر هفتم. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، دفتر فنی معاونت حفظ و احیا، گروه پژوهش، ۱۳۷۹؛
۱۴) ملک شهمیرزادی، صادق. “بررسی تحولات مطالعات باستانشناختی در ایران”. در مجموعه مقالات انجمن واره بررسی مسائل ایرانشناسی. به کوشش علی موسوی گرمارودی. تهران: وزارت امورخارجه، دفتر مطالعات سیاسی و بینالمللی، ۱۳۶۹، چاپ دوم ۱۳۷۹، ص ۳۷۳-۴۴۷؛
۱۵) موسوی، علی. “ارنست هرتسفلد و تحول باستانشناسی در ایران: ۱۳۱۴-۱۳۰۴”. مجله باستانشناسی و تاریخ، س. هفدهم، ۱ (پاییز و زمستان ۱۳۸۱): ۴۵-۵۶؛ ۱۶) موسوی، محمود. “باستانشناسی”. دانشنامه جهان اسلام. ج ۱، ص ۴۹۰-۵۱۱؛
۱۷) همو. “تاریخچه مطالعات و شناخت میراث فرهنگی در ایران” در آموزش میراث فرهنگی. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، معاونت معرفی و آموزش، ۱۳۷۶، ص ۳۱-۴۱؛
۱۸) نگهبان، عزتالله. مروری بر پنجاه سال باستانشناسی ایران. تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور (پژوهشگاه)، ۱۳۷۶؛
۱۹) “Guidelines for the Preservation of Digital Heritage 2003”. [On-line]. Available:http://unesdoc.unesco.org/images/ 0013/001300/130071e.pdf. [3 Nov. 2004];
۲۰) “Preliminary Draft Charter on the Preservation of the Digital Heritage”. [On-line]. Available: http://www.caul.edu.au/ Preservation/ Digheritagecharteroutcomes.doc. [3 Nov. 2004].