جغرافیای طبیعی شهرضا

شهرستان شهرضا با مساحتی حدود ۷۴۹/۲۹۸۳ کیلومتر مربع بین ۵۱ درجه و ۳۷ دقیقه تا ۵۲ درجه و ۱۲ دقیقه طول شرقی و ۳۱ درجه و ۲۳ دقیقه تا ۳۲ درجه و ۲۳ دقیقه عرض شمالی و با ارتفاع ۱۸۲۵ متر از سطح دریا در بخش فلات مرکزی ایران قرار دارد.

این شهرستان از شمال به شهرستان اصفهان و مبارکه ، از سمت جنوب به شهرستان سمیرم و آباده ، از سمت شرق به مناطق کویری جرقویه از توابع شهرستان اصفهان و از غرب به سمیرم سفلی (دهاقان) محدود می شود.(شناسنامه امنیّتی شهرضا،۱۳۸۶،۴)

از لحاظ تقسیمات کشوری دارای یک بخش مرکزی به مرکزیت شهرضا شامل دهستان های اسفرجان، منظریه ، دشت وکهرویه است و دارای ۲۵ روستا به نام های:

مهیار، افتخاریه(خالی از سکنه)، پرزان(خالی از سکنه)، امام زاده علی اکبر، اسفه ، محمدیه، قصرچم، کهرویه، هوک، یحیی آباد، زیارتگاه، ولندان، ماران، قوام آباد، سولار، بوان، مسینه، دهک، وشاره، مقصودبیک، میرآباد، باغ سرخ ، هونجان، اسفرجان و امین آباد است.

این شهرستان دارای ۲ شهر به نام های شهرضا و منظریه است و فاصله مرکز آن تا مرکز استان ۸۰ کیلومتر است. (بخشداری مرکزی شهرضا، ۱۳۹۰)

ناهمواری ها

 

شهرستان شهرضا منطقه ای کوهستانی با قلل کم ارتفاع و محدود است. با توجه به قرار گیری آن ها در مجاورت ارتفاعات منطقه بختیاری وسمیرم،هرچه به طرف نواحی مذکور پیش می رویم، ارتفاع کوه ها بیشتر و از دشت های منطقه کاسته می شود. به طور کلی کوه های منطقه شامل دو رشته کوه موازی از شمال غرب به جنوب شرق است که به موازات سلسله کوه های مرتفع بختیاری کشیده شده است. رشته کوه کم ارتفاع دیگری نیز در نزدیکی شهر این دو رشته را به یکدیگر متّصل نموده و درّه زیبایی را به وجود آورده که شهردرآن واقع گردیده است. در میان رشته ارتفاعات ، دشت های نسبتاً وسیع کم عرض و طویلی وجود دارد که تا شهر آباده امتداد دارد.

ارتفاعاتی اطراف شهر را از سه طرف احاطه کرده است که عبارتند از:

الف)ارتفاعات شرقی و جنوب شرقی این شهر به نام دملا، که به سمت جنوب شرق امتداد دارد. ب)ارتفاعات غربی آن که با اندکی فاصله از شهر قرار دارد.

ج) ارتفاعات شمالی آن که تپه مانند است واطراف آن به تدریج به اشغال مناطق مسکونی درآمده است.

(شایان،۱۳۸۶،۱۳۱)

 

زمین شناسی

 

ایران مرکزی بین دو سلسله جبال البرز در شمال و زاگرس در غرب قرار گرفته است. این دو سلسله جبال در منطقه ارومیه به یکدیگر می رسند . شهرضا در بین این دو سلسله جبال قرار گرفته است.   می توان گفت از نظر تکنونیکی این منطقه بین جنوب غربی فرورفتگی گاوخونی و شمال شرقی گسل اصلی زاگرس قرار دارد به طوری که قسمت جنوب غربی آن شامل ناحیه تکنونیکی زاگرس مرتفع و شمال شرق آن شامل منطقه دگرگون ارومیه- سیرجان می شود. گسل اصلی زاگرس با امتداد NW-SE (شمال غربی- جنوب شرقی) از حد جنوب غربی منطقه عبور می کند.

با توجّه به این که قسمت اعظم شهرضا در ناحیه دگرگون ارومیه- سیرجان واقع شده است تشکیلات متامرفیکی گسترش زیادی دارد و قدیمی ترین نهشته های این منطقه را تشکیل می دهد. بر روی تشکیلات متامرفیکی آهک های کرتاسه میانی با دگرشیبی زاویه ای قرار دارد و واریزه های آهکی حاصل از فرسایش این آهک ها روی تشکیلات متامرفیکی زیرین را می پوشاند. از نظر زمین شناسی تشکیلات متامرفیکی بیشتر از «شیست»،«ماسه سنگ متورّق» و «آهک های متورّق» تشکیل یافته است که بیشترین گسترش آن ها در بالای تنگ اسفرجان است. اثر عمده این دگرگونی در آهک های منطقه، تبلورمجدد آن هاست.

در شمال جاده بروجن – دهاقان مقدار زیادی آهک های متخلخل به رنگ قهوه ای روشن بدون     لایه بندی مشخص با رخنمون تپه ماهوری و پراکنده دیده می شود که این ها را به این سری دگرگون منسوب می داریم. فاز دگرگونی در این ناحیه تا اوایل کرتاسه ادامه دارد. لکن تشکیلات کرتاسه میانی هیچ گونه دگرگونی متحمّل نگردیده اند. با این مقدّمه می توان سن این تشکیلات دگرگونی را احتمالاً مربوط به تریاس^۷ یا ژوراسیک^۸ و اوایل کرتاسه دانست.

کرتاسه زیرین: بر روی تشکیلات متامرفیک ژوراسیک مقداری مارن رنگین که گاهی آثار کنگلومرا نیز درآن دیده می شود با ضخامت کم قرار دارد و بیشتر در حوالی اسفرجان و جاده شهرضا  به بروجن ظاهر گردیده است.

کرتاسه میانی وفوقانی: تشکیلات مربوط به این دوران از آهک های اوربیتولین دار با ضخامت چند صد متر با لایه بندی های ضخیم دیده می شود. عموماً به رنگ های خاکستری تیره تا سیاه رنگ است و با داشتن خلل و فرج زیاد از سایر آهک ها متمایزند. در اکثر قسمت های آن رگه هایی از کلسیت سفید رنگ که در اثر تبلورمجدد به وجود آمده اند، دیده می شود. این حالت به علّت داشتن ضخامت زیاد و خلل و فرج فراوان، مخازن خوبی برای آب های زیرزمینی است و چشمه های آهکی فراوانی را در منطقه به وجود آورده است، که عموماً دارای آبدهی زیاد و قابل توجهی است. در طول جاده های شهرضا – بروجن ، شهرضا- آباده و کنار جاده شهرضا – سمیرم این تشکیلات دیواره قائمی را به وجود آورده است که به خوبی قابل تشخیص می باشد.

تشکیلات آهکی مارنی کرتاسه فوقانی: از آهک های مطبّق و مارن و شیل تشکیل شده و به علّت مقاومت کم در اثر فرسایش به شکل تپه های پراکنده و کم ارتفاع در آمده که در ناحیه جنوب غربی دهکده همگین ظاهر گردیده و گسترش چندان زیادی ندارد.

تشکیلات ائوسن- اولیگوسن: این تشکیلات بیشتر از شیل های رنگی و خاکستری با ضخامت زیاد تشکیل یافته است که در بین آن ها لایه هایی از کنگومرا دیده می شود. در قسمت شمال شرقی منطقه این تشکیلات به طور دگر شیب برروی سری های قدیمی قرار گرفته است و بر بالای آن    آهک های متورّق و ماسه ای وجود دارد که ضخامت چندانی ندارند. گسترش این تشکیلات بیشتر درشمال سمیرم و جنوب منطقه است.

تشکیلات اولیگومیوسن: رسوبات این دوره که به تشکیلات آسماری^۱۶ معروف اند در قسمت تحتانی از آهک و در قسمت فوقانی از مارن تشکیل شده اند. آهک های آسماری دارای لایه بندی است و ضخامت چندان زیادی ندارد. این آهک ها بیشتر رنگ قهوه ای روشن دارد. ولی آن قسمت از ته نشست ها که از مارن تشکیل شده ، رنگ سبز دارد. چون قسمت مارنی بسیار سست است و در مقابل فرسایش مقاومت کمتری دارد به علّت فرسایش درّه عمیقی ایجاد نموده اند. گسترش این تشکیلات بیشتر در مسیر شهرضا-مهیار است.

تشکیلات میوسن: این تشکیلات در بین زمین شناسان ایرانی در زاگرس به نام «تشکیلات فارس» معروف است. در قسمت تحتانی از گچ و نمک و مارن ودر قسمت میانی از مارن همراه با لایه های خاکستری و در قسمت فوقانی از ماسه سنگ و مارن تشکیل شده است. گسترش این تشکیلات بیشتر در حوالی مهرگرد و غرب منطقه و همچنین منطقه سولکان است.

تشکیلات پیوپلیوستسن: کنگومراهای بختیاری که گسترش زیادی در جنوب ایران و حاشیه شرقی زاگرس دارد، متعلّق به این دوران است. این کنگومراها از قطعات مدوّر تشکیلات قدیمی (مخصوصاً آهک های کرتاسه) با سیمان آهکی تشکیل شده است و درارتفاعات سورمنده و جنوب منطقه همگین به طور دگرشیبی بر روی تشکیلات قدیمی تر قراردارد. در حاشیه دشت ها بر اثر فرسایش و هوازدگی عناصر و قطعات این کنگلومراها از سیمان جدا شده است و به صورت واریزه ای در دامنه ها مشاهده می شود.

رسوبات دوره کواترنری: تمام دشت شهرضا از رسوبات دوران چهارم است و عموماً این ته نشست ها قسمت های کم و بیش مسطحی را به وجود آورده اند. منشأ این آبرفت ها از واریزه های دامنه ای ، رسوبات مخروط افکنه ، سیلاب ها و رسوبات رودخانه ها است. که از نظر تخلخل و نفوذ پذیری و در نتیجه مخزن شدن قابل توجّه اند.

حاشیه ی دشت شهرضا بیشتر از رسوبات مخروط افکنه ای با خصوصیّات بالا درست شده است که رسوبات رودخانه ای که اکثراً به صورت دو یا چند پله ،پادگانه آبرفتی هستند در حاشیه رودخانه ها و مرکز دشت دیده می شود.

تکتونیک: منطقه مورد نظر بین دو مسیر زاگرس و ارومیه – سیرجان قرار گرفته است. در ناحیه زاگرس گسیختگی طبقات کمتر،چین ها منظم تر وتاقدیس وناویس ها بهتر نمایان است و قدیمی ترین رسوبات منطقه مربوط به تشکیلات متامرفیک ژوراسیک و کرتاسه است.

تشکیلات«میوسن» در حوالی شهرضا دیده نمی شود. گسل اصلی زاگرس با امتداد NW-SE از غرب منطقه عبور می کند و باعث شده که آهک های کرتاسه بالاتر یا همتراز تشکیلات «ائوسن» قرار بگیرند. در ناحیه دگرگون ارومیه – سیرجان به عکس ناحیه زاگرس تشکیلات کرتاسه اکثراً گسیخته است و پیوستگی طبقات کرتاسه کمتر به چشم می خورد. فعّالیّت های تکتونیکی در این منطقه شدید است به طوری که دگرشیبی های زیادی از نوع زاویه ای در منطقه دیده می شود.

در حاشیه شرقی دشت و تقریبا به موازات رشته کوه دملا و به عرض تقریبی ۷ کیلومتر، گسل سرتاسری در این کوه ها باعث فروافتادن سنگ کف و به وجود آمدن یک طبقه آبرفتی به ضخامت حدود صد متر گردیده است که طبقات سطحی واگرا و همراه با کمی رس و ماسه تشکیل داده و پس از آن به طور متناوب چندین لایه رس خالص و کنگلومرا مشاهده می شود . چاه های حفر شده در این لایه ها از آبدهی کافی برخوردار نیست و هر چه به سمت جنوب پیش می رویم میزان رس در طبقات آبرفتی افزایش پیدا می کند. (آقاخانی،۱۳۶۹، ۶۴-۶۰)

نوشته: محمد رضا آقاخانی